Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti texnologiya fakulteti

va ishlash usuli
Bosim bu- yuzaga perpendikular ta’sir qilayotgan kuchning shu yuzaga nisbatini ifodalovchi fizik kattalik. Bosimning rasman tan olingan birligi -Paskal. Unga ko’ra 1 m² ga 1N kuch ta’sir etsa, 1Pa bosim xosil bo’ladi: P=F/S ya’ni, 1Pa=1N/1m². Lekin, amalda boshqa bosim birliklari ham keng qo’llaniladi. Masalan, texnikada texnik atmosfera bosimi, kilogram kuchning kvadrat metrga berayotgan bosimiga teng bosim qo’llaniladi. kgk/m² birligi keng ishlatiladi, u balandligi 1 mm bo’lgan suv ustunining 1 m² yuzaga bergan bosimiga teng. Shuning uchun, bu birlik 1mm suv ustuni yoki 1mm H₂O ustuni deb yuritiladi. 1kgk/m² = 1 mm H₂O ust ≈ 10 Pa


Bosim birliklari

	Paskal (Pa)	Bar (bar)	Texnik atmosfera (at)	Fizik Atmosfera (atm)	Millimetr simob ustuni (mm. sm. ust.)	Metr suv ustuni (m suv. ust., m H2O)
1 Pa	1 Н/m²	10−5	10,197⋅10−6	9,8692⋅10−6	7,5006⋅10−3	1,0197⋅10−4
1 bar	105	1⋅106 din/sm²	1,0197	0,98692	750,06	10,197
1 at	98066,5	0,980665	1 kgs/sm²	0,96784	735,56	10
1 atm	101325	1,01325	1,033	1 atm	760	10,33
1mm. sm. ust.	133,322	1,3332⋅10−3	1,3595⋅10−3	1,3158⋅10−3	1  mm. sm. ust.	13,595⋅10−3
1 m suv. ust.	9806,65	9,80665⋅10−2	0,1	0,096784	73,556	1 m suv. ust.
1 psi	6894,76	68,948⋅10−3	70,307⋅10−3	68,046⋅10−3	51,715	0,70307

BOSIM O’LCHASH QURILMALARINI ISHLASH USULLARINI O’RGANISH

Ishning maqsadi: Bosim va harorat tog’risida olgan nazariy bilimlarni yanada mustahkamlash, bosim va harorat o’lchash asboblarini tajriba o’lchovlar o’tkazish orqali bilimni oshirish.
Tayanch iboralar: Bosim, kuch, sistema, Paskal, atmosfera, manometer, suyuqlik, simob, o’lchash, vacuum, absolyut .
Kerakli jihozlar: Tajriba o’lchovlarini amalga oshirish uchun bosim o’lchash asboblari.
Ishning davomiyligi – 2 soat.


1. NAZARIY QISM
Bosim deb, birlik yuzaga tik ta'sir etuvchi kuchni yuza birligiga bo'lgan nisbati bilan o'lchanadigan kattalikka aytiladi.
SI o'lchov birliklar sistemasiga asosan kuch Nyuton (1 N), yuza esa m² bo'lgani uchun, bosim birligi 1 N/m² - bu birlik Paskal (1 Pa) deyiladi. 1 Pa unchalik katta bo'lmagani uchun texnikada kPa va MPa ishlatiladi.
1 kPa (kilopaskal) = 10³ Pa
1 MPa (Megapaskal) = 10⁶ Pa.
Bu birliklardan tashqari 1 bar = 10⁵ Pa - bu bosim atmosfera bosimiga yaqin bo'lgan bosimdir.
Bosim o'lchashda suyuqlik (simob yoki suv) bilan to'ldirgan suyuqlik manometrlarida bosim birligi mm.sm.ust. va mm.suv.ust.dir.
Bosim o'lchov birliklaridan yana biri 1 kg.kuch/sm² (kgs/sm²) yoki boshqa ko'rinishda quyidagicha yoziladi: kG/sm², bu 1 kG/sm² = 1 at bu texnik atmosfera deyiladi.
Bosim o'lchov birliklari orasida quyidagicha bog'lanish bor:
1 MPa = 10 bar =10,2 at;
1 at = 1 kgs/sm² = 104 mm.suv.ust.;
1atm = 101,325 Pa = 760 mm.sm.ust. =10333 mm.suv.ust.

Fizik atmosfera (1 atm) 0 ⁰C haroratda 760 mm.sm.ust. ga teng.

Bosim quyidagi turlarga bo'linadi:

• 
  Atmosfera yoki barometrik bosim P_bar - bu atmosfera havosining bosimidir.
  
• 
  Ortiqcha bosim P_ort. - atmosfera bosimidan yuqori bo'lgan bosimdir.
  
• 
  Vakuum (siyraklanish) P_vak - bu atmosfera bosimidan kichik bo'lgan bosimdir.
  
• 
  Mutloq bosim P_mut -jismga ta'sir etayotgan to'liq bosimdir.
  

Bulardan faqat mutloq bosim ishchi jismning holat parametri bo'la oladi,va u kuyidagicha aniklanadi:
agar biror idishdagi bosim atmosfera bosimidan yuqori bo'lsa, unda
P_mut = P_bar + P_ort
agar aksincha, idishdagi bosim atmosfera bosimidan kichik bo'lsa, unda:
P_mut = P_bar - P_vak
Bosim o'lchash uchun quyidagi asboblar ishlatiladi:

• 
  atmosfera bosimi - barometrlarda,
  
• 
  ortiqcha bosim - manometrlarda,
  
• 
  siyraklanish bosimi - vakuummetlarda o'lchanadi.
  

Ishlash usuliga ko'ra asboblar ikki turga bo'linadi:

• 
  Suyuqlik bilan ishlaydigan manometrlar - bunda
  

bosim sathlari tenglashtirilgan ustundagi (naychadagi) suyuqliklarning sathlari o'zgarishi bilan aniqlanadi.

• 
  Prujinali manometrlar - bunda bosim prujinaning mexanik harakatga kelishi bilan aniqlanadi.
  

Tajribalarda yuk-porshenli asboblar ham ishlatiladi, bunda bosim porshen bilan qo'yilgan yukning massasini tenglashishi bilan aniqlanadi.
Bosim o'lchash asboblaridan eng soddasi suyuqlik bilan ishlaydigan manometrlardir, ular katta aniqlikda o'lchaydi. Bu manometrlarni o'lchash chegarasi shisha trubkalarni uzunligi va shishani qattiqligiga bog'liq, u kichik bosimlarni 200 kPa gacha o'lchaydi.