Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti texnologiya fakulteti

e - xavoning kengayishini xisobga oluvchi tuzatish koeffisienti;
к – diafragma va quvurlarni Issiqlikdan kengayishini xisobga oluvchi tuzatma koeffisienti;
d – diafragma teshigi diametri, mm;
Dр – diafragmadan oldingi va keyingi bosimlar farqi;
r - xavoning diafragmagacha bo’lgan zichligi, kg/m³.

2. Xavoga berilayotgan Issiqlik miqdorini aniqlaymiz:

Q = U J = U²/R
3. Kalorimetrning kirish va chiqishidagi xaroratlar ayirmasini aniqlang.

Dt = t₂ – t₁
4. Xavoning o’rtacha izobarik Issiqlik sig’imini xisoblang.
2.6.Tajriba natijalari jadvali
2.1-jadval

№	T1 ^0S	t2 mv/^0S	U V	I A	R	V M^3/s	РVAK mm.suv.u	РBAR mm.sm.u	РABS atm
1 2 3

Nazorat savollari
1.O’rtacha issiqlik sig’imi nima?
2.Ushbu ishda atrof muxitga issiqlik yo’qotishlar xisobga olinadimi?
3.Nima uchun?
4.Xavo sarfi qanday o’lchanadi?
5.Real gazlarning qanday xolat tenglamalarini bilasiz?


Eritmalarning ISSIQLIK SIG'IMINI ANIQLASH
Eritmaning issiqlik sig’imi:
Eritmaning solishtirma issiqlik sig’imi quyidagi tenglamadan aniqlanadi:
c = CjXj + c₂x₂ + c₃x₃ + ...
ci ,c₂, c₃ - tashkil etuvchi komponentlarning solishtirma issiqlik sigrimi; x_h x₂, x₃ - tashkil etuvchi komponentlarning miqdoriy ulushi.
Ikki komponentli suyultirilgan suvli eritmalar (suv + eritilgan modda) ning solishtirma issiqlik sigrimini hisoblash uchun quyidagi taxminiy tenglamadan foydalaniladi (x<0,2):
c = 4190(1 - x)
bu yerda:
4190 J/kg K - suvning solishtirma issiqlik sigrimi; x - eritilgan moddaning konsentratsiyasi, massaviy ulushi.
Quyuqlashtirilgan ikki komponentli suvli eritma uchun (x>0,2) hisoblash quyidagi tenglama yordamida olib boriladi:
c = 4190( 1 - x) + c_hx
c^ - suvsiz eritilgan moddaning solishtirma issiqlik sigrimi, J/kg K.
Agar tajriba ma’lumotlari yo’q bo’lib, kimyoviy birikmaning solishtirma issiqlik sigrimini aniqlash kerak bo’lsa, quyidagi tenglamadan taxminiy qiymatini topish mumkin:


M • c = nf_t + n₂c₂ + n₃c₃ +...
bu yerda:
M- kimyoviy birikmaning molyar massasi;
c - kimyoviy birikmanmg massaviy solishtirma issiqlik sig’imi (J/kg^K); ni, n₂, n₃ ... - birikmadagi elementar atom soni; cj, c₂, c₃ ... - atom issiqlik sig’imi, J/kg-K.
Yuqoridagi keltirilgan tenglama yordamida birikmalarning solishtirma issiqlik sighmim hisoblash uchun 1-jadvalda keltirilgan atom issiqlik sighmlaridan foydalanish kerak.

1-jadval

Element	Atomning issiqlik sig’imi, J/kg-K		Element		Atomning issiqlik sig’imi, J/kg-K
	qattiq holda	suyuq holda			qattiq holda	suyuq holda
C	7,5	11,7		F		20,95	29,9
H	9,6	18,0		P		22,6	31,0
B	11,8	19,7		S		22,6	31,0
Si	15,9	24,3		qolgani		26,0	33,6
O	16,8	25,1

QATTIQ JISMNING SOLISHTIRMA ISSIQLIK SIG'IMINI ANIQLASH
K
erakli asboblar: Kalorimetr, termometr, tarozi, tarozi toshlari, metall silindr, suv qaynab turgan idish, ilgak, filtr qog'oz.


4-rasm Issiqlik sig’imini aniqlash:
1. Kalorimetrning ichki idishi, 2. tarozi, 3. suv solingan idish., 4. termometr, 5. metall silindr,
6. kalorimetr tashqi idishi, 7. gaz gorelkasi, 8. qaynab turgan suv va idishi, 9. ilgak.


Ishni bajarish tartibi:
1. Kalorimetrning ichki idishi tarozida tortiladi,natija m₁( kg) ga yoziladi.
2. Unga yarmidan kamroq suv quyilib yana tarozida tortiladi,natija m₂( kg) ga yoziladi. m_s =m₂ - m₁ formuladan kalorimetrdagi suv massasi aniqlanadi.
3. Kalorimetr ichki idishi tashqi idishga solinib, undagi suvning boshlang'ich temperaturasi o'lchanadi t₁ , °C.
4. Metall silindr massasi m₃ tarozida tortiladi.
5. Ilgak yordamida qaynab turgan suvga metall silindr solinadi va bir necha minut ushlab turiladi, hamda qaynab turgan suv temperaturasi o'lchanadi t₂, °C. So'ngra silindr qaynoq suvdan olinib tezda kalorimetrdagi suvga solinadi.
6. Termometr bilan suvni aralashtirib, temperaturaning ko'tarilishi to'xtagandan so'ng temperatura yozib olinadi t, ⁰C.
Olingan ma'lumotlar quyidagi jadvalga yoziladi.

	m1 (kg)	t1 ( °C)	m2 (kg)	t2 ( °C)	ms (kg)	m3 (kg)	t ( °C)	c	Dc
1.
2.
3.
4.

7. Jadvaldagi qiymatlardan foydalanib, (1) formula hamda quyidagi formulalar asosida metall silindr moddasining solishtirma issiqliq sig'imi aniqlanadi:
Q₁ = cm₃ (t₂ -t) ;
Q₂ = c_s m_s (t – t₁ );
Q= c_k m₁ (t-t₁ )
Q₁ = Q₂ + Q₃ dan
(1)
Bunda c_k — kalorimetr yasalgan metallning solishtirma issiqhk sig'imi.
8. Xatoliklarni hisoblash uchun c ning o'rtacha qiymatini topamiz:

bu yerda N – o'lchashlar soni.
9. Absolyut xatolikni hisoblash uchun  , nisbiy xatolik uchun

formulalardan foydalanamiz va ularni ham jadvalga yozib qo'yamiz.
Tekshirsh uchun savollar
1.Issiqlik miqdori kattaligi qanday ifodalanadi ?
2.Qattiq jismning massasi qanday o'lchanadi ?
3.Nima uchun solishtirma issiqlik sig'imining qiymati har xil moddalar uchun har xil ?
4.Termometrdan qanday foydalanish kerak ?
5.Filtr nima ?


Tuzuvchilar F.F.Davlatov
D.R.Hamidov


4. Laboratoriya ishi: Ayrim jarayonlarning issiqlik effektinitini aniqlash.


Ishni baiarishdan maqsad: Fizikaviy va kimyoviy jarayonlar asosan issiqlik effekti o‘zgarishi bilan sodir bo‘ladi. Shu jumladan ma’lum og‘irlikda olingan tuzlar erituvchilarda eriganida issiqlik ajralib chiqishi yoki yutilishi kuzatiladi. 0‘quv mashgTdotining asosiy maqsadi biror birikmaning erish jarayonidagi (eritma hosil bo‘lishidagi) ajralib chiqayotgan yoki yutilayotgan issiqlik miqdorini aniqlashdan iborat. Tuzlaming erish issiqligi kalorimetrlarda aniqlanadi.
Laboratoriya ishini baiarish uchun kerakli jixoz va reaktivlar:
kalorimetr, sekundomer, Bekman termometri, o ‘lchov silindri, distillangan suv va suvdayaxshi eriydigan tuzlar.
Fizik-kimyoviy hisoblarni bajarish uchun moddalarning issiqlik sig‘imlarini, erish jarayonlarini, solvatlanish jarayonlarini, bugTanish, suyuqlanish, sublimatlanish va khnyoviy reaktsiyalarning issiqlik effektlarini bilish zarar. Ushbu kattaliklami oTchash uchun turli xil eksperimental usullar mavjuddir. Uy haroratiga yaqin haroratlarda (20 -25°C) kalorimetrik usul keng qo’laniladi. Quyida oddiy laboratoriya kalorimetrining rasmi keltirilgang (1-rasm).
Kalorimetr ikki qavatli ichki (1) va tashqi stakanlar (2), teshiklari boTgan qopqoq (3), Bekman tennometri (4) va aralashtirgich (5) dan iborat. Ichki va tashqi stakanlar orasidagi havo issiqlik almashinuvini saqlash uchun xizmat qiladi.

5.1-rasm, Laboratoriyada qo ‘llaniladigan oddiy kalorimetr qurilmasi.

Kalorimetrik tajribalarda issiqlik effektining qiymati va ishorasi kalorimetr haroratining o‘zgarislhdan (At) aniqlanadi.
Haroratning o‘zgarishi (At) ni topishda grafik usulidan foydalaniladi. Grafik millimetrh qog‘ozdagi koordinatalar chizig‘ida abstsissa o‘qiga vaqt, ordinata o‘qiga haroratning qiymatlari qo‘yib chiziladi.
KALORIMETR DOIMIYSINI ANIQLASH.

Kalorimetrik usulda moddalaming erish issiqligini aniqlash uchun shu kalorimetrik sistemaning issiqlik sig’imini - kalorimetmmg hamma qismlarini bir gradusga isitish uchun ketgan issiqlik miqdorini (kalorimetr konstantasini) aniqlash kerak. Kalorimetrning issiqlik sig‘imini aniqlash uchun shu kalorimetrdagi eritma va u bilan bevosita aloqada bo‘lgan kalorimetr qismlarining issiqlik sig‘imlarining yig‘indisini olish mumkin.

C^IniiCi
bu yerda
nq - eritma va asbob qismlarining massasi,
Ci - solishtirma issiqlik sig‘imlari.
Ya’ni, bu kattalik kalorimetrni termometr, aralashtirgich, suv va tuz bilan birgalikda 1°C isitish uchun kerak bo‘lgan issiqlik miqdori (J/grad).
1-jadvalda ayrim moddalaming issiqlik sig‘imlari qiymatlari keltirilgan. Kalorimetr issiqlik sig‘imi (Ck) ning qiymatini topish uchun shisha idish, aralashtirgich va eritmaning issiqlik sig‘imlarini ularning massalariga ko‘paytirib, yig‘indisi olinadi.
Z ^C- ' ^m> ^{= C}‘>> ' ^{+ C}«r ' ^mar. + ^C»v ' "Vv + A F • 0,46
Bu yerda:
S_sh - shishaning solishtirma issiqlik sig‘imi m_sh - icliki va tashqi stakanlaming massasi;
S_ar - aralashtirgichning solishtirma issiqlik sig‘imi; m_ar - aralashtirgichning massasi;
S_suv - suvning solishtirma issiqlik sig‘imi (erituvchi suv bo‘lsa)