Qattiq jismning zichligini gidrostatik tortish usulida aniqlash Kerakli asbob va anjomlar

---

Qattiq jismning zichligini gidrostatik tortish usulida
aniqlash 
Kerakli asbob va anjomlar: analitik tarozi, tarozi toshlari,
tekshiriladigan qattiq jismlar, toza suv, uch oyoqli taglik, 
termometr, toza suv quyilgan idish, tekshiriladigan suyuqlik, 
silindr shaklidagi qattiq qatiq jismlar, ingichka ip va sim.  
Ishning maqsadi: qattiq jism zichligini gidrostatik tortish usuli 
bilan aniqlash malakasini hosil qilish. 
Ish to’g’risidagi nazariy tushuncha 
Biror bir jinsli jismning zichligini aniqlash uchun bu jismning 
M massasi va V hajmi o’lchanadi va biror birliklar sistemasini 
tanlab, p ning qiymati shu sistemada 

p=

𝑴
𝑽
 
formula yordamida aniqlanadi.
Qattiq jismning zichligi bu 
formula bilan to’la aniqlanmaydi, 
chunki jismni havoda va suvga 
botirib 
tortganda, 
Arximed 
qonuniga muvofiq har ikkala holda 
ham uning og’irligi kamaymaydi. 
Shuning uchun buni hisobga olib 
formulaga tuzatma kiritiladi. Jism 
zichligini haqiqiy qiymatini topish 
uchun toza suvning zichligi a, havoning zichligi b, jismni havoda 
tortganda uni muvozanatlovchi toshlar massasi M va tarozi 
toshlar zichligi c berilgn deb faraz qilaylik. Jismlarning massasi 
richagli tarozi yordamida tortib topiladi. 
Jismni havoda tortgandagi muvozanatlik sharti quyidagicha
pV-bV=M-
𝑴
𝒄
a (2) 
shuningdek, jismni suvga botirib tortilgandagi muvozanatlik 

---

sharti  pV-bV=M
1
-
𝑴𝟏
𝒄
a (3) 
ko’rinishda bo’ladi. Bu yerda M
1
suvga botirilgan jismni 
muvozanatlovchi tarozi oshlarining massasi. 
(2) tenglikni (3) tenglikka bo’lib, qisman matematikaviy 
almashtirishlardan so’ng, qattiq jismning zichligini aniqlashga 
imkon beradigan formula hosil qilinadi: p
=
𝑴𝒂−𝑴𝟏𝒃
𝑴−𝑴𝟏
(4) 
p suyuqlik zichligini gidrostatik usul bilan aniqlash uchun ham 
yuqoridagidek mulohaza yuritamiz. Ya’ni hajm o’zgarmas 
bo’lgan qattiq quyma jism avval toza suvga botirib, so’ngra 
zichligi aniqlandigan suyuqlikka botirib tortiladi, so’ngra 
zichligi aniqlanadigan suyuqlikka botirib tortiladi va jismni bu 
ikkala holatiga tegishli M
1
va M
2
massalari aniqlanadi. U holda 
jismni toza suvga botirib tortgandagi tarozining muvozanatlik 
sharti
aV-bV=M
1
-
𝑴𝟏
𝒄
a yoki V(a-b)=M
1
(1- 
𝒃
𝒄
) (5) bo’ladi.
Shuningdek, qattiq jismni zichligi aniqlanadigan suyuqlikka 
botirib tortgandagi tarozining muvozanatlik sharti
aV-bV=M
2
-
𝑴𝟐
𝒄
a yoki V(a-b)=M
2
(1- 
𝒃
𝒄
) (6) 
(6) ni (5) ga bo’lib quyidagi ifodani olamiz
p =(M
2
/ M
1
)(a-b)-b (7) 
1-mashq. Qattiq jismning zichligin aniqlash 
1.Tarozi ishga sozlanadi va qattiq jismning havodagi massasi 
M
1
tortib olinadi. 
2. Tarozi joylashgan qutiga uch oyoqli taglik kiritiladi va 
tarozining pallasiga ta’sir qilmaydigan qilib joylashtiriladi.
3. Uch oyoqli taglik ustiga toza suv quyilgan idish qo’yiladi. 
4. qattiq jismni ingichka ip yoki simga bog’lab tarozi ilmagiga 

---

ilinadi va suvga botirilib uning suvdagi massasi M
2
tortiladi. 
5. muayyan temperaturaga mos keluvchi toza suvning zichligi 
a, hazoning zichligi b ning qiymatlari qo’llanma oxiridagi 
jadvaldan olinadi. 
6. O’lchash natijalarini (4) formulaga qo’yib, p ning qiymati 
hisoblanadi.