"qimmatbaho zargarlik buyumlari va qimmatbaho toshlarni baholash"

St.
vst
= Ves.
vst
x St.
sogl
x Kr (1)
18
,
Bu yerda: St
.vst
– bir xil (bir xil tavsifga ega bo’lgan) zargarlik
18
Пак С.Г и др. Правовое регулирование оценочной деятельности. Учебное пособие. Т.Республиканская
Бизнес Школа. 2013. – 155 с.

---

46
qo’shimchalari qiymati;
Ves
.vst
– karatda ifodalanadigan bir xil zargarlik qo’shimchalari umumiy
vazni (yoki donalar soni);
St.
sogl
– o’xshash tavsiflarga ega bo’lgan zargarlik qo’shimchalari bir karati
(yoki bir donasi) kelishilgan preyskurant qiymati;
Kr – baholash sanasida AQSh dollarining kursi.
Zargarlik toshlarining tavsiflariga qarab, formulaga kerakli oshirish yoki
kamaytirish omillari qo’shiladi.
Qimmatbaho metalning qiymatini hisoblash uchun umumiy formula:
St.met - Ves.met x St.chist x Proba x Kr (2)
19
,
Bu yerda: St.met – baholash obyektida metall qiymati, so’m.;
Ves.met – mahsulot tarkibida metall vazni, gramm;
St.chist – bir gramm qimmatbaho metall qiymati, AQSh doll;
Proba – qotishmadagi qimmatbaho probasi;
Kr – baholash sanasida AQSh dollarining kursi.
Zargarlik mahsulotlari qiymatini hisob-kitob qilishda materiallarning
qiymati, zargarlik mahsulotlari ishlab chiqarish xarajatlari va foyda solig’ini
hisobga olgan holda ishlab chiqaruvchining daromadi hisobga olinadi. Zargarlik
mahsulotlari qiymatini hisob-kitob qilishda, ko’pincha, baholash obyektini qayta
tiklash xarajatlarini hisoblash vazifasiga tushadi, ya’ni. zargarlik buyumlarini
ishlab chiqarish mezonlarini hisobga olgan holda ishlab chiqarilgan.
Zargarlik mahsulotlari tayyorlashda materiallar qiymati zargarlik toshlari va
qimmatbaho metallar qiymatidan tashkil topadi.
Ishlab chiqaruvchi korxonaning xarajatlari - ish haqi, davlat byudjetiga
hisob-kitob qilingan to’lovlar, qo’shimcha xarajatlar va foyda olish bilan bog’liq
bo’lmagan soliqlar va h.k. kiradi. Xarajatlarni hisob-kitob qilish baholash obyekti
tayyorlangan materiallarning qiymatini mos keluvchi koeffitsientga ko’paytirish
yo’li bilan amalga oshiriladi.
19
Пак С.Г и др. Правовое регулирование оценочной деятельности. Учебное пособие. Т.Республиканская
Бизнес Школа. 2013. – 155 с.

---

47
Zargarlik mahsulotlari toifasidan kelib chiqib, oshirish yoki kamaytirish
koeffitsientlari kiritiladi.
Zargarlik mahsulotlarining bir turi sifatida – brilliantlarni ekspertizadan
o’tkazish va baholash asoslari alohida o’ringa ega.
“Brilliant” frantsuzcha so’z bo’lib, o’zbek tilda “yolqin”, “nur taratuvchi”,
“jilvalanuvchi” ma’nolarini anglatadi. 17 tadan kam bo’lmagan taroshlangan
qirralari bor, sayqal va ishlov berilgan tabiiy olmosga nisbatan ishlatiladi.
Brilliantning baholash mezonlarini aniqlashdan avval uni identifikatsiyadan
o’tkazib, tabiiy, yaxshilangan yoki sintetik ekanligini bilib olish lozim.
Brilliantlarni ekspertizadan o’tkazish va baholash jarayonlari esa bir-biriga uzviy
bog’liq bo’lgan, izchil ravishda amalga oshiriladigan bir nechta bosqichdan iborat.
Birinchi bosqichda toshlarning taroshlanish shakli, turi, qirralari soni hamda
taroshlash sifati aniqlanadi.
Ikkinchi bosqichda toshlarning jami soni, ularning qimmatbaho toshlarni,
brilliantlarni tortishda qo’llaniladigan karat o’lchov birligidagi umumiy vazni
aniqlanadi. Buyumlarga o’rnatilmagan toshlarning vazni 0,001 karat aniqlik
o’lchoviga ega elektron tarozi vositasida aniqlanadi, o’rnatilgan toshlar vazni esa
o’ziga xos formulalar yordamida hisoblab chiqariladi. Buyumga o’rnatilgan
brilliantlar aksariyat hollarda maxsus asbob – karatomer yoki leviridj yordamida
o’lchanadi.
Uchinchi bosqichda brilliantlarning rang guruhi belgilanadi. Bu ish D55 –
D65 yorug’lik xarakteristikasiga ega standart sun’iy yorug’lik manbasi tarqatish
lampasi yordamida, neytral oq fonda etalon brilliantlarga qiyoslash orqali ko’rish
qobiliyati me’yorida bo’lgan yuqori malakali mutaxassis tomonidan amalga
oshiriladi. Brilliantlar rangi maxsus qog’oz vositasida tekshiriladi. Tekshirish
o’tkazilayotgan
xona
to’g’ridan-to’g’ri
tushadigan
quyosh
nurlaridan
himoyalanishi, devorlari och kulrang tusda, baholovchining ust-boshi neytral
rangda bo’lishi maqsadga muvofiq hisoblanadi. Tosh yon tomondan maxsus
qog’ozning nishabiga yotqizilgan holda ko’zdan kechiriladi.
To’rtinchi bosqichda brilliantning tozalik guruhi aniqlanadi. Bu ish 10
x

---

48
lupasi hamda D55 – D65 yorug’lik xarakteristikasiga ega standart sun’iy yorug’lik
manbasi tarqatish lampasi yordamida ko’rish qobiliyati me’yorida bo’lgan yoki
ko’rish qobiliyati optik ko’zoynaklar vositasida me’yorga keltirilgan yuqori
malakali mutaxassis tomonidan amalga oshiriladi.
Baholash asnosi qator parametrlar ham nazoratdan o’tkazilishi va inobatga
olinishi zarur. Bunda brilliantlarning shakli, kurrasimonligi, supasining o’lchamlari,
rundistining balandligi, kalettaning mavjudligi va uning o’lchami, kaletta va supa
markazining brilliant o’qidan siljiganligi, pastki va ustki burchak nishablarining
talablarga muvofiqligi, brilliantlarning yondosh qirralarini ajratib turuvchi
liniyaning tekisligi, brilliant supasi va rundist oralig’idagi qirralar balandligi,
mikrodarzlar bor-yo’qligi, brilliant sathining tozaligi hamda nayflarning
mavjudligi, tozalik va rang guruhlari vizul tarzda qayd etiladi.
Bu ishlar tugagandan so’ng yakuniy bosqichga o’tiladi. Unda baholashga
taqdim etilgan brilliantning tavsifi shartli ravishda quyidagi tartibda qayd etiladi:
1 Kr-57-0,51-1/3A.
Demak, shartli ravishda baholashga 1 (bir) dona, ellik etti qirrali, kurrasimon
taroshlash shakliga ega, vazni 0,51 karat bo’lgan, 1-tozalik guruhiga va 3-rang
guruhiga, “A” geometrik parametriga ega brilliant taqdim etilgan. Qayd etilgan
tavsiflarni inobatga olib, brilliantning bahosi formular yordamida preyskurantlarda
ko’rsatilgan karat narxidan kelib chiqib aniqlanadi.
Zargarlik mahsulotlarini baholash bo’yicha hisobotga qo’yiladigan talablar
tahlil etilganda, zargarlik mahsulotlari bo’yicha baholash standart yo’qligi sababli,
o’quv qo’llanmasida ushbu hisobot formatidan foydalanish tavsiya etiladi.
Qiymatni baholash to’g’risidagi hisobot quyidagilardan iborat bo’lishi kerak:
mahsulotning to’liq tavsifi, diagnostika bo’yicha barcha ma’lumotlar (qo’llangan
taomillar tavsifi), kelib chiqishi haqidagi dalillar.
Mahsulot ta’rifi quyidagilardan iborat: ko’rib chiqilayotgan mahsulotning
turi, toshlar va qimmatbaho metallar identifikatsiyasi, mahsulotning hajmi va
umumiy og’irligi, mahsulot sifati va holati, ko’zoynak gardishi, ko’ylak ilgagidagi
metallning turi va vazni, barcha o’rnatilgan toshlar, tovar belgilari, tamg’alar

---

49
tavsiflari.
Ta’rif quyidagi elementlardan iborat bo’lishi lozim: mahsulot turi,
mahsulotni ishlab chiqarish usuli, ishlab chiqarish texnikasi, konstruktsiya ta’rifi,
qistirgich turlari, ulanish texnologiyasi, harakatchan birlashmalar va qulflar turi,
qayta ishlash operatsiyalari texnologiyasi, qotishma yoki qotishmalarning turi,
qimmatbaho metall og’irligi, gemologik tekshiruv natijalari bo’yicha
qo’shimchalar tavsifi, qo’shimchalarning og’irligi va tavsifi.
Ta’rif shuningdek, mahsulotning fotosurat tasvirini ham o’z ichiga oladi.