"qimmatbaho zargarlik buyumlari va qimmatbaho toshlarni baholash"

3-jadval
Zargarlik mahsulotlari baholashda foydlaniladigan baholash yondashuvlari
17
Xarajat yondashuvi
baholash obyekti qiymatini baholashning baholash obyekti eskirishini
hisobga olib uni tiklash yoki almashtirish uchun zarur xarajatlarni
aniqlashga asoslangan usullari yig’indisi. Ushbu mulkni o’rnini bosish
uchun asl mulkning nusxasi yoxud xuddi shunday foydalilikni ta’minlay
oladigan boshqa mulkni yaratish mumkinligi nazarda tutiladi.
Daromad
yondashuvi
baholash obyekti qiymatini baholashning baholash obyektidan
kutiladigan daromadlarni aniqlashga asoslangan usullari yig’indisi.
Baholash obyektiga tegishli daromadlar va xarajatlar haqidagi
ma’lumotlar ko’rib chiqiladi hamda kapitallashtirish jarayoni orqali
qiymat hisoblab chiqiladi. Daromad yondashuvi, mulkdan foydalanish
va/yoki uni sotishdan kelgusida kutilayotgan daromadni joriy qiymatiga
teng ekanligi haqidagi nazariy taxminga asoslangan.
Qiyosiy yondashuv
baholash obyekti qiymatini baholashning baholash obyektini analog
obyektlar — ular bilan bitimlar narxlari yoki taklif narxlari haqida
axborot mavjud bo’lgan obyektlar bilan, kiritilgan o’zgartirishlar
miqdorini asoslagan holda, qiyoslashga asoslangan usullari yig’indisi.
Bunday yondashuvda analog obyektlar yoki ularning o’rnini bosuvchi
obyektlar sotuvlari hamda tegishli bozor ma’lumotlari qaraladi, hisoblab
chiqiladigan qiymat miqdori esa qiyoslashga asoslangan jarayon orqali
aniqlanadi. Umumiy holda baholash obyekti bozorda kuzatilgan
o’xshash obyektlar sotuvlari bilan qiyoslanadi. Shuningdek listing
(kotirovkalar) hamda qimmatli qog’ozlarning dastlabki joylashtirilishi
ma’lumotlari ham e’tiborga olinishi mumkin.
Yuqorida qayd etilgan yondashuvlarning har birini turli usullar yordamida
qo’llash mumkin. Baholovchi baholashga har bir yondashuv doirasida aniq
baholash usulini o’zi mustaqil tanlashga haqli. Baholashga u yoki bu yondashuv
doirasida qo’llaniladigan usulni tanlash baholovchining malakasi, baholash
standartlari talablari, bozor talablari, baholash obyekti haqidagi mavjud axborotdan
kelib chiqadi. Muqobil yondashuvlar va usullarning mavjudligi baholovchiga bir
17
1-sonli Mulkni baholash milliy standarti “Baholashning umumiy tushuncha va printsiplari”.

---

41
qator tahliliy tartibotlarni ta’minlashdan iborat bo’lib, ularning natijalari oxir-
oqibat qaralayotgan qiymatning aniq turiga bog’liq holda yakuniy hisoblangan
miqdor (yoki miqdorlar intervali)ni olish uchun chamalab ko’rilgan va kelishilgan
bo’lishi lozim.
Baholash yondashuvlari va usullari odatda barcha baholash obyektlari
turlari, shu jumladan ko’chmas mulk, ko’char mulk, intellektual faoliyat natijalari,
biznes, mulk huquqi va majburiyatlar uchun umumiydir. Shunga qaramay, har xil
mulk turlarini baholash lozim darajada baholash obyekti qiymati aniqlanayotgan
bozorni aks ettiradigan turli axborot manbalaridan foydalanishni taqozo etadi.
Shuningdek, zargarlik masulotlarini baholashda foydalanilgan 3-son MBMS
«Bozor qiymatidan farqlanuvchi baholash bazalari» O’zbekiston Respublikasining
«Baholash faoliyati to’g’risida»gi Qonuni asosida ishlab chiqilgan bo’lib,
O’zbekiston Respublikasidagi baholash faoliyatining normativ tartibga solinishi
elementi hisoblanadi. 3-son MBMSning maqsadi bozor qiymatidan farqlanuvchi
baholash bazalarini aniqlash va tushuntirish hamda ularni qo’llash uchun
standartlarni belgilash, shuningdek ular va bozor qiymati o’rtasidagi farqlarni
aniqlashdan iborat. Ushbu standartga muvofiq, zargarlik buyumlari bozor
qiymati — qiymatning asosiy va eng tarqalgan (mos keladigan) bazasi bo’lib,
odatda keng qo’llanish sohasi uchun talab etiladi. Biroq qiymatni baholashning
boshqa muqobil bazalari ham muayyan holatlarda mos kelishi va o’rinli bo’lishi
mumkin. Muhimi, baholovchilar ham, ularning xizmatlaridan foydalanuvchilar
ham bozor qiymatiga asoslangan baholarni bozordan tashqari bazalarga asoslangan
baholardan farqini, shuningdek ushbu tushunchalar o’rtasidagi farqning qiymat
bahosidan foydalanilishiga ta’sirini (agar shunday ta’sir bo’lsa) aniq tushunishi
kerak.
Shuningdek, qimmatbho toshlar va zargarlik mahsulotlari baholashdagi
bozor qiymatidan farqlanuvchi qiymat turlari ham aniqlangan. Unga ko’ra,
sug’urta qiymati — mulkning sug’urta kontrakti yoki polisi normalarida nazarda
tutiladigan qiymati.
Soliq solish maqsadidagi qiymat, yoki soliq (soliqqa
tortiladigan) qiymati — O’zbekiston Respublikasining tegishli normativ-huquqiy

---

42
hujjatlarida ko’rsatilgan, mulkni soliqqa tortishga tegishli ta’riflar asosida hisoblab
chiqiladigan qiymat. Shu turdagi ayrim hujjatlarda bozor qiymatiga soliq solish
maqsadidagi baholash bazasi sifatida havolalar berilishi mumkin bo’lsa-da, ushbu
qiymatni hisoblash uchun taklif etiladigan usullar 2-son MBMSdagi ta’rifga
muvofiq keladigan bozor qiymatidan farq qiladigan natijani berishi mumkin.
Shuning uchun, basharti O’zbekiston Respublikasining normativ hujjatlarida
boshqachasi belgilanmagan bo’lsa, soliq solish maqsadidagi qiymat (yoki soliq
qiymati) 2-son MBMSda keltirilgan bozor qiymati ta’rifiga mos keladi deb
hisoblab bo’lmaydi. Yo’q qilish qiymati — mulk obyektining (er uchastkasi
bundan mustasno) shunday qiymatiki, unda obyekt undan qo’shimcha ta’mirlashsiz
va takomillashtirmasdan foydalanishni davom ettirish uchun emas, balki uni
tashkil qilgan materiallarning sotuv uchun yig’indisi sifatida qaraladi. Bu qiymat
yalpi yoki sof (realizatsiya xarajatlarini chegirgandan keyingi) qiymat sifatida
ifodalanishi mumkin; ikkinchi holatda u «sof realizatsiya qiymati»ga mos kelishi
mumkin. Har qanday holda ham kiritilgan yoki chiqarilgan komponentlar
aniqlangan bo’lishi kerak. Tugatilish qiymati, yoki majburiy sotilish qiymati —
bozor qiymati ta’rifida ko’rsatilgan marketing uchun belgilangan vaqt chegarasiga
etarli bo’lmagan juda qisqa muddat ichida mulkni sotishdan oqilona asoslarda
kutish mumkin bo’lgan summa. Mulkning tugatilish qiymatini baholash mulkning
bozor qiymatiga uni majburlaydigan vaziyatlar, shuningdek ushbu mulkni saqlash
va qo’riqlashga qo’shimcha xarajatlar mavjudligi tufayli uni qisqa muddatlarda
sotish zarurligi omili sifatida diskontlashni hisobga olgan holda asoslanishi
mumkin.
Bozor qiymatidan farqlanuvchi baholash bazalari asosida baholashni
o’tkazish uchun baholovchilar albatta 3-son MBMSning barcha bo’limlari
talablariga va umume’tirof etilgan baholash printsiplariga amal qilishlari kerak.
Baholashni o’tkazishda hamda bozor qiymatidan farqlanuvchi bazalar haqida
hisobot tuzishda baholovchi kuyidagi ko’rsatmalarni bajarishi kerak:
-
o’tkazilayotgan baholashga, noto’g’ri talqinlarni istisno etish uchun,
to’liq va tushunarli izoh berishi, qiymat bahosi haqida yanglishtirmaydigan shaklda

---

43
ma’lumot berishi, jumladan bozor qiymatidan chekinadigan barcha farazlarni
bayon qilishi;
-
qiymatni hisoblash baholashni olib borish topshirig’iga muvofiq
bo’lgan ma’lumotlarga va shartlarga asoslanganligini kafolatlashi;
-
qiymatni hisoblash maqbul usullar va tartibotlarga asoslanganligini
kafolatlashi;
-
hisobotni o’quvchi va undan foydalanuvchilar undagi ma’lumotlarni,
dalillarni, tahlillarni va xulosalarni to’liq tushuna olishi uchun etarli axborot berishi;
-
hisobotni tuzishda MBMS talablariga amal qilishi, bunda baholovchi:
-
qiymat bazasini aniqlashi, baholashning maqsadi va mo’ljallanayotgan
foydalanilishini, haqiqiy baholash sanasini hamda hisobot tuzish sanasini
ko’rsatishi;
-
bozor qiymati ta’rifidan farq qiladigan yoki unga qo’shimcha qilingan
farazlarni aniq ajrata olishi;
-
hisobotga, baholash MBMSga muvofiq bajarilgani hamda u MBMS
talablaridan har qanday chekinishlarni ochib berishi va bunday chekinishni asoslab
berishi haqida bayonnomani kiritishi kerak.
Baholovchi, agar so’z qiymat bahosini bozor qiymatidan farqlanuvchi baza
asosida asoslash haqida, u haqida hisobot tuzish to’g’risida ketayotgan bo’lsa, uni
bozor qiymatining ifodasi deb hisoblashga oqilona asos yo’qligini kafolatlashi
lozim.

---

44