"qimmatbaho zargarlik buyumlari va qimmatbaho toshlarni baholash"
II BOB.QIMMATBAHO ZARGARLIK BUYUMLARI VA QIMMATBAHO
Download 1.34 Mb. Pdf ko'rish
|
Ражабов Шохрух ББИ-80. БМИ (1)
- Bu sahifa navigatsiya:
- 5-rasm. Jahon amaliyotida baholash tamoyillari 12
II BOB.QIMMATBAHO ZARGARLIK BUYUMLARI VA QIMMATBAHO
TOSHLARNI BAHOLASH TIZIMI 2.1 Qimmatbaho zargarlik buyumlari va qimmatbaho toshlarni baholashning asosiy tamoyillari va axborot ta’minoti Baholash tamoyillari – foydalanuvchilarning, mulkchilik komponentlarining o‘zaro munosabatlarini, ko‘chmas mulk bozorini va mulkdan eng yaxshi va samarali foydalanish nuqtayi nazarlarini aks ettiradi. Baholash jarayonining nazariy asosi bo‘lib, baholash tamoyil larining tizimi hisoblanadi. Jahon amaliyotida baholash tamoyillarining to‘rtta guruhi ajratiladi 11 : – mulkdorning tasavvurlariga asoslangan tamoyillar; – mulkni ekspluatatsiya qilish bilan bog‘liq tamoyillar; – bozor muhitining harakati bilan shartlangan tamoyillar; – mulkdan eng yaxshi va eng samarali foydalanish bilan bog‘liq tamoyillar. 5-rasm. Jahon amaliyotida baholash tamoyillari 12 Har bir holatda asosiy va yordamchi tamoyillar ajratiladi. Bu tamoyillar faqatgina bozor iqtisodiyoti subyektlari xattiharakatlarining asosiy qonuniyatlarini tavsiflaydi va real turmush sharoitlarida bir qator omillar ularning harakatlarini 11 To‘ychiyev N.J., Mirhoshimov A.M., Plaxtiy K.A. Ko‘chmas mulkni baholash asoslari. O‘quv qo‘llanma. – T.: «Adolat», 2000. 12 To‘ychiyev N.J., Mirhoshimov A.M., Plaxtiy K.A. Ko‘chmas mulkni baholash asoslari. O‘quv qo‘llanma. – T.: «Adolat», 2000. 27 buzishi mumkin. 1. Foydalanuvchining nuqtayi nazarini aks ettiruvchi vaziyat asosida quyidagi tamoyillar yotadi: Foydalilik tamoyili – bu muayyan ko‘chmas mulkning foydalanuvchi ehtiyojlarini qoniqtirish qobiliyati. Ko‘chmas mulk muayyan foydalanuvchi uchun uning iqtisodiy, shaxsiy va h.k. ehtiyojlarini amalga oshirish foydali bo‘lgan taqdirdagina qiymatga ega bo‘ladi. Masalan, agarda kimdir ko‘chmas mulk uchun pul to‘lashga tayyor bo‘lsa va shu bilan birga mulkdorga daromad keltirsagina, bu ko‘chmas mulk foydalidir. Ko‘chmas mulk o‘z egasini faxrlantirsa yoki mulk egasining oilaviy ehtiyojini qoniqtirsagina foydalidir. O‘rindoshlik tamoyili shundan iboratki, bunda ko‘chmas mulkning eng yuqori bahosi, o‘xshash foydalilikka ega boshqa obyekt sotib olinadigan eng kam summa bilan belgilanadi. O‘ziga xos, tadbirkor xaridor mahalliy bozorda bir xil foyda keltiruvchi o‘xshash obyekt qiymatidan ko‘proq pulni obyekt uchun to‘lamaydi. Bunday xaridor yangi obyekt qurilishi qiymatidan ko‘proq mablag‘ni mulk uchun sarflamaydi. Kutish va oldindan ko‘rish tamoyili bo‘lajak foydalarga va ularning hozirgi qiymatiga nisbatan foydalanuvchining nuqtayi nazarini belgilaydi. Kelgusi foydalarni kutish ularning miqdorini va o‘ziga xos tomonlarining o‘zgarishi ehtimoli bilan boshlangan bo‘lib, bu esa, o‘z navbatida, mulkning haqiqiy qiymatiga ta’sir etishi mumkin. Kutish tamoyillarining asosida vaqt mobaynida pul qiymatining o‘zgarishi nazariyasi yotadi. 2. Mulkdan foydalanish bilan shartlangan va ishlab chiqaruvchilarning tasavvurlariga bog‘liq. Ulushlar tamoyili. Ulush – ishlab chiqarish omillarining birorbir tarkibiy qismining mavjudligi yoki yo‘qligi tufayli mulk qiymati o‘zgaradigan summa. Boshqacha aytganda, ulush – bu ishlab chiqarish omillarining muayyan tarkibiy qismlarining mavjudligi natijasi bo‘lgan mulk qiymatiga qilingan qo‘shimcha. Bunda ulush miqdori, odatda, ko‘rib chiqilayotgan tarkibiy qismning aniq qiymatiga mos kelmaydi. Ulushlar tamoyili, odatda, eng yaxshi va samarali 28 mulkdan foydalanish tahlil etilganda ortiqcha yoki yetishmagan yaxshilanishlarni aniqlash uchun foydalaniladi. Qoldiq unumdorligi tamoyili. Qoldiq unumdorlik mehnat, mablag‘ va boshqaruv xarajatlari qoplangandan keyin, yerga taalluqli sof daromad bilan belgilanadi. Mazkur tamoyil tovarlarni ishlab chiqarish yoki xizmatlar uchun ishlab chiqarishning to‘rtta omili mavjudligi va zarurligi to‘g‘risidagi mumtoz iqtisodiy nazariya qoidasini aks ettiradi. Bular yer, mehnat, mablag‘ va boshqaruv omillaridir. Shu mavjud omillardan lozim darajada foydalanganda daromad qilish va ularga sarflangan xarajatlar qoplanganidan keyin qolishi mumkin bo‘lgan qo‘shimcha qiymat yerga taalluqlidir. Qoldiq unumdorlik shuning natijasida hosil bo‘ladiki, yer sotuvlaridan keladigan foydani ko‘paytirish, xarajatlarni kamaytirish yoki alohida ehtiyojlarni qondirish hisobiga qo‘shimcha daromadlar olish imkonini beradi. Masalan, bozor avj olgan joydagi do‘konda, shunga o‘xshash shahar chekkasida joylashgan do‘konga nisbatan tovarlar ko‘proq sotiladi. Iste’molchilarning jug‘rofiy markazlarida joylashgan ulgurji savdo ombori transportga ketadigan xarajatlarni kamaytirish imkonini beradi. Eng yuqori unumdorlik tamoyili. Ishlab chiqarishning u yoki bu omili o‘zgarishi obyekt qiymatini o‘zgartirishi mumkin. Bundan mulkni baholashning yana bir tamoyili kelib chiqadi, uning mazmuni quyidagicha: ishlab chiqarishning asosiy omillariga resurslarning qo‘shilib borishi bilan sof natija (daromad) xarajat o‘sishi sur’atlaridan tezroq osha boshlaydi, biroq ma’lum bir nuqtaga yetganda sof natija sekin sur’atlar bilan o‘sadi. Bu sekinlik qiymatning o‘sishi qo‘shilgan resurslarning xarajatlaridan kamroq bo‘lmagunga qadar davom etadi. Mazkur tamoyil eng yuqori daromad nazariyasiga asoslanadi va yuqori unumdorlik tamoyili deb ataladi. Muvozanatlashganlik tamoyili. Mulkiy majmua – bu tizim bo‘lib, tizimning rivojlanishi va mavjud bo‘lishi qonuniyatlaridan biri bo‘lib, uning elementlarining muvozanatlashganligi va mutanosibligi hisoblanadi. Mulkiy majmuaning qiymatini baholashda muvozanatlashganlik (mutanosiblik) tamoyilini hisobga olish zarur, unga ko‘ra ko‘chmas mulkdan eng yuqori daromadni ishlab chiqarish omillarining 29 optimal nisbatlariga rioya qilish orqali olish mumkin. 3. Bozor muhitining harakati bilan shartlangan tamoyillar bozor muhitining harakati bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘liqdir. Muvofiqlik tamoyili. Muvofiqlik tamoyili shundan iboratki, mulkdagi me’morchilik, qulayliklar darajasi, undan foydalanish xususiyati mahalliy bozor ehtiyojlariga va kutishlariga mos kelganida eng katta qiymat vujudga keladi. Masalan, kottej qurilmalari. Tumandagi hamma uylarda garajlar bo‘lsa, garajsiz uyni bozor qabul qilmaydi. Agar tumanda ko‘proq eski kichik uylar bo‘lib, boy me’morchilik uslubida qurilgan alohida uylar bo‘lsa, bunday hollarda ularning mulk bozori andozalariga mosligi kamroq bo‘ladi. Regressiya va progressiya tamoyillari. Regressiya, qachonki ko‘chmas mulk ushbu bozor sharoitlariga ko‘ra ortiqcha bo‘lgan yaxshilanish bilan tavsiflansa, sodir bo‘ladi. Bunday mulkning bozor narxi uning real qiymatini aks ettirmaydi va uni shakllantirishning real xarajatlaridan past bo‘ladi. Progressiya, qachonki qo‘shni obyektlarning, masalan, yaxshilangan infratuzilmani ta’minlovchi obyektlarning faoliyat ko‘rsatishi natijasida ushbu ko‘chmas mulkning bozor narxi uning qiymatidan yuqori bo‘lganda, sodir bo‘ladi. Raqobat tamoyili. Bu tamoyilning mazmuni quyidagicha: agar raqobat kurashining keskinlashuvi kutilayotgan bo‘lsa, u holda bo‘lajak foydalarni bashorat qilishda ushbu omilni daromadlar oqimining to‘g‘ridan to‘g‘ri kamayishi hisobidan yoki xatar omilini oshirish yo‘li bilan hisobga olish mumkin, bu ham bo‘lajak daromadlarning joriy qiymatini pasaytiradi. Tashqi muhitga bog‘liqlik tamoyili. Mol-mulkning qiymati ko‘proq tashqi muhitning holatiga, mamlakatdagi siyosiy va iqtisodiy barqarorlikning darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Shunday ekan, ko‘chmas mulkni baholashda tashqi muhitga bog‘liqlik tamoyilini inobatga olish zarur. 4. Mulkdan eng yaxshi va eng samarali foydalanish bilan bog‘liq tamoyillar. Bu guruh tamoyillarining muhim mezonlari bo‘lib uning qiymatining bozor konyunkturasining siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy kuchlar ta’siri ostida o‘zgarishidan kelib chiqib o‘zgarishi hisoblanadi. 30 Qiymat o‘zgarishi tamoyili. Iqtisodiy va ijtimoiy kuchlar ostida bozor konyunkturasi va narx-navo darajasi o‘zgaradi. Bunday sharoitda korxona qiymatining o‘zgarishi ham tabiiy. Binobarin, korxona qiymatini baholash ma’lum bir sanada amalga oshirilishi kerak. Qiymat o‘zgarishi tamoyilining mohiyati ana shundan iborat. Iqtisodiy taqsimot tamoyili. Bu tamoyilga ko‘ra, mulk qiymatini orttirish uchun mulkiy huquqlarni o‘ziga xos taqsimlash va biriktirish lozim bo‘ladi. Taqsimotni mulk huquqlarining turlari uchun qo‘llash mumkin: – foydalanish huquqlari bo‘yicha taqsimlash (foydalanish huquqini cheklashlar); – mulk huquqlari ko‘rinishlari bo‘yicha taqsimlash (birgalikda ijaraga olish); – foydalanish vaqti bo‘yicha taqsimlash (turli muddatlarga ijaraga qo‘yish, butun hayot davomida egalik qilish, kelgusi huquqlar). Eng yaxshi va eng samarali foydalanish tamoyili. Yuqorida keltirilgan tamoyillarni qo‘llash orqali amalga oshirilgan tahlilning natijasi bo‘lib, mulkdan eng yaxshi va eng samarali foydalanish hisoblanadi. Qimmatbaho toshli zargarlik mahsulotlarini baholash jarayoni ushbu mahsulotni tayyorlashda foydalanilgan metall, tosh va mehnat xarajatlarini baholashdan iborat. Qo’shimchalar diagnostikasi, ularning sifati tavsiflarini aniqlash muhim ahamiyat kasb etadi, chunki tabiiy toshlar va ularning sintetik analoglarining narxi juda katta. Zargarlik mahsulotlarini ishlab chiqarish usullarini farqlash kerak, chunki seriyali mahsulotning narxi va qo’lda tayyorlangan mahsulot narxi keskin farq qiladi. Zargarlik mahsulotlari va qimmatbaho toshlar bozori, shuningdek, talab va taklif qonuni ta’siri ostiga tushadi. Shu sababli aytish mumkinki, zargarlik buyumlarini baholashda quyidagi baholash tamoyillaridan foydlaniladi. Qimmatbaho toshlar va zargarlik mahsulotlarini qiymatini baholash quyidagi bosqichlardan iborat bo‘lgan murakkab va ko‘p mehnat talab etadigan jarayon: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling