"qimmatbaho zargarlik buyumlari va qimmatbaho toshlarni baholash"

1.2 Qimmatbaho zargarlik buyumlari va qimmatbaho toshlarning asosiy
xususiyatlari
Boshqa baholash obyektlaridan farqli o‘laroq, qimmatbaho toshlar, zargarlik
buyumlari o‘zining shunday xususiyati bilan ajralib turadiki, ular ushbu
xususiyatlarga aytish mumkinki, qimmatbaho tosh yoki naflilikka ega mahsulot
bo‘lib ulgurmasdan ega bo‘ladi. Keyinchalik ularning qimmatliligi oshib borgani
sari ulardagi o‘ziga xos xususiyatlar uning narxi va qiymatiga o‘zining kuchli va
bevosita ta’sirini ham o‘tkazib boradi.

---

17
Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib shuni aytish mumkinki, baholovchi ushbu
toifadagi baholash obyektlarini baholash davomida ularning o‘ziga xos
xususiyatlarini ko‘rib o‘tishi maqsadga muvofiqdir. Shu sababli quyida
qimmatbaho toshlar va zargarlik mahsulotlarining o‘ziga xos xususiyatlarini ko‘rib
o‘tamiz.
3-rasm. Zargarlik toshlarining asosiy tavsiflari
8
Zargarlik toshlarining tashqi xususiyatlarini quyida ko‘rib chiqamiz.
Qattiqlik – materialning eyilishga qarshilik ko‘rsatishi. Toshning eyilishi va
qattiqik etalonlari bo‘yicha Moosning qattiqlik mineralogiya shkalasi bo‘yicha (1
dan 10 gacha) aniqlanadi. Bu xususiyatt qirralangan toshlar uchun foydalanish
tavsiya etilmaydi. Qattiqlikni yana boshqa ko‘rsatkich mo‘rtlik – materiallarning
zarba ta’siriga qarshilik ko‘rsatish qobiliyati bilan adashtirmaslik kerak.
Sinish - qattiq moddalarning erkin tarzda bo‘linish yuzasining xarakteri. Eng
tarqalgan sinish turi – chig‘anoqsimon sinishdir.
Ulanish tekisligi - ba’zi toshlarda kristalning bitta yoki bir necha o‘ziga xos
yo‘nalishlari bo‘yicha bo‘linishi qobiliyati. U quyidagicha ifodalanishi mumkin:
juda mukammal, mukammal, aniq, mukammal emas, o‘ta mukammal emas.
Zichlik (solishtirma vazn) - moddaning hajm birligida kub santimetrdagi
8
Zargarlik sohasiga oid iqtisodiy adabiyotlar asosida muallif tomonidan tuzilgan.

---

18
grammlarda o‘lchanadigan vazni.
Shaffoflik – moddaning yorug‘lik o‘tkazish darajasi. Agar uning ortidagi
predmetlar osonlik bilan ko‘rinadigan bo‘lsa, tosh shaffof hisoblanadi. tosh
qandaydir miqdorda yorug‘lik o‘tkazgan hollarda yorug‘lik o‘tkazadigan tosh
hisoblanadi. Yorug‘lik tosh orqali umuman o‘tmagan hollarda bu toshlar
shaffofmas toshlar hisoblanadi.
Jilo (yarqirash) – yorug‘likning tosh yuzasidan aks etish darajasi. Jilo asosan,
toshni sayqallash sifati va yorug‘likning sinish ko‘rsatkichiga bog‘liq bo‘ladi.
Jiloga misol - metall, olmos, shisha, yog‘, qatron va mum jilosi. Jilo - bu
moddaning aks ettirish qobiliyatining sifat o‘lchami hisoblanadi.
Anizotroplik - kristall xossalarining yo‘nalish bilan o‘zgarishi, xususan,
optik xossalarning yo‘nalish bilan o‘zgarishi. Barcha kristallar, kubik singoniya
kristallarini istisno qilganda, optik anizotrop hisoblanadi va qo‘sh sinish
xususiyatiga ega bo‘ladi.
Sinish ko‘rsatkichi – toshning sinish kuchini ko‘rsatadigan kattalik.
Toshning sinish ko‘rsatkichi yorug‘likning havodagi tezligi yorug‘likning
boshdagi tezligiga nisbati yoki qulash burchagi sinusining sinish burchagi sinusiga
nisbati sifatida aniqlanadi.
Qo‘sh sinish - kubik kristallni istisno qilganda, har qanday kristallga kirishda
yorug‘lik nurining bir-biriga perpendikulyar teksilikda tebranadigan ikki nurga
bo‘linish holati. Bu nurlar kristallda turli tezlik bilan harakatlanadi, oqibatda turli
darajada sinadi. Bu hodisa optik oqi yo‘nalishi bo‘yicha kuzatilmaydi. Qo‘sh sinish
kuchli bo‘lgan hollarda tosh orqali qarashda chetki qirralar ikkiga bo‘linishi
kuzatiladi.
Dispersiya nur to‘lqinlarining turli xil uzunliklari uchun sinish
ko‘rsatkichlaridagi farq bo‘lib, qirralangan toshlarda "o‘yin" yoki "olov" deb
nomlanuvchi rangli jilolar paydo bo‘lishiga olib keladi.
Rang – inson ko‘zida belgilangan uzunlikdagi to‘lqinlar (tosh orqali o‘tgan)
aks etishi.
Optik effektlar - asterizm («yulduz effekti»), adulyarissensiya,

---

19
avantyurissensiya, mushuk ko‘zi effekti, rang almashish effekti, tovlanish,
labradoressensiya, orient (dur uchun xos bo‘lgan jilo), opalessensiya.
Yutish spektri - oq yorug‘lik rangli toshdan o‘tib ketganda, ba’zi to‘lqin
uzunliklarining yorug‘ligi boshqalarga qaraganda ko‘proq yutiladi. Bunda kamroq
yutilgan ranglar birlashgan holda toshning rangi sifatida qabul qilinadi.
Spektroskop orqali kuzatganda ko‘rish mumkinki, tosh kuchliroq yutadigan ranglar
spektrni qat’iy belgilangan joylardan kesib o‘tadigan to‘q rangli polosalar
ko‘rinishiga ega bo‘ladi. Bunday spektr yutish spektri deb ataladi va qimmatbaho
toshlar tashxisida ishlatiladi.
Pleoxroizm – toshning kuzatuv yo‘nalishiga qarab rangini o‘zgartirish
qobiliyati. Bu holatning turlari dixroizm (optik bir o‘qli kristallar uchun) va
trixroizm (optik ikki o‘qli kristallar uchun) deb ataladi.
Lyuminessensiya (flyuoressensiya) - gemmologiyada - ultrabinafsha nur
ta’siri ostida toshlarning nurlanish effekti.
Baholash tashkilotlari tomonidan inobatga olinadigan asosiy tomonlardan
biri - zargarlik toshlarining ichki xususiyatlaridir. Bu borada ko‘pincha
qimmatbaho toshlarni lupa yordamida ko‘rib chiqishda qora nuqtalar, kichik
yoriqlar, pufakchalar va strukturali har xilliklar, turli rangdagi qismlar kabi ichki
tavsiflarni qayd etish mumkin bo‘ladi. Ushbu turkumga mansub bir qancha
xususiyatlar quyidagilardir:
-qo‘shilma – qimmatbaho toshlar ichida bo‘lgan qattiq, suyuq va gazsimon
holdagi moddalar, shuningdek, bo‘shliqlar va yoriqlarga aytiladi. Qimmatbaho
toshlarda qattiq qo‘shilmalar sifatida xuddi shchu turdagi minerallar (masalan,
olmosdagi olmos) yoki boshqa minerallar (masalan, olmosdagi granat) uchraydi.
-strukturali har xilliklar rang hududlari – bir biridan rangi va tusi bo‘yicha
farqlanadigan rang doiraviyligi paydo bo‘lishida namoyon bo‘lishi mumkin. Rang
doiraviyligi ko‘zga tashlanadigan yoki faqat lupa va mikroskop orqali ko‘rinadigan
bo‘lishi mumkin. Doiraviy tuslar masalan, kristallning bir qismi yashil, boshqasi
esa – qizil bo‘lishi mumkin bo‘lgan turmalinda uchraydi.
Toshlarning barcha yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan tavsiflari aslo nuqson deb

---

20
nomlanmasligi kerak, chunki bunday nom xaridorning salbiy munosabatiga olib
kelishi mumkin. Ichki xususiyatlar yoki ichki tavsiflar munosibroq nom bo‘lishi
mumkin. Ichki xususiyatlari va ularning tavsiflar toshning tozaligini belgilab
beradi.
Uchinchi guruh xususiyatlar zargarlik toshlarini qirralash xususiyatlaridir.
Bu borada ularning qirralari qimmatbaho toshning go‘zalligi uning rangi hamda
qirralash va sayqallash natijasida paydo bo‘ladigan optik xususiyatlari – jilo,
«o‘yin» yoki turli optik effektlar bilan belgilanadi. Agar tosh juda to‘q tusda bo‘lsa,
toshning ochroq tusli bo‘lib ko‘rinishi uchun qirralash paytida unga tekisroq shakl
beriladi. Toshning jilosi toshga tushadigan yorug‘likni aks ettiradigan silliq va
sayqallangan yuzalarda eng kuchli namoyon bo‘ladi – tosh qanchalik sayqallangan
bo‘lsa va uning yuzasi qanchalik toza bo‘lsa, u shunchalik kuchli jilolanadi. Yaxshi
ishlov berilmagan tosh «o‘yin»ni yo‘qotishi, juda to‘q yoki juda och bo‘lib
ko‘rinishi mumkin.
Odatda zargarlik toshlari kaboshon ko‘rinishida yoki fatsetli qirralanadi, tosh
o‘ymakorligi uchraydi va h.k.
Kaboshon – toshga yumaloq shakl berishdan iborat bo‘lgan qirralashning
eng qadimiy usullaridan biridir. Qirralashning ushbu turi deyarli barcha zargarlik
toshlari uchun, ayniqsa, optik effektli – asterizm, «mushuk ko‘zi» toshlariga mos
keladi.
Fatsetli qirralash (ingl. facet – zix, qirra) – tosh yuzasiga yassi qirralar
o‘tkazish. Odatda shaffof va yarim shaffof toshlar uchun foydalaniladi. fatsetli
qirralashning xilma-xil – yumaloq, oval, markiz va boshqa shakllari mavjud bo‘lib,
ularning hozirgi kunda an’anaviy hisoblanadi.
Noodatiy shakldagi yoki qirralari nostandart joylashgan qirralash fantaziyali
deb nomlanadi. Fatsetli qirralashning uch turi mavjud: pog‘onali, ponasimon va
aralash (ponasimon va pog‘onali qirralash, ba’zida esa kaboshon elementlarini o‘z
ichiga oladi).

---

21
yumal
oq 17 qirra
yumaloq 33 qirra
yumaloq 57 qirra
Oval
Markiz (M-55)
Yurak (Se-57)
Nok (G-56)
Trilliant (T-52)
Burchaksimon
(U-57)
Kvadrat (Kv-33)
Malika (P-65)
Zumrad (I-65)
Radiant (Ra-65)
to‘rtburchak baget
(Bp-33)
Trapetseyasimon
baget (Bt-25)