Qiyosiy adabiyotshunoslik

Navoiy, jahondin vafo istama, Tutub benavolig‘, navo istama! Birovga jahondin yetishmas ano Kim, ul tutsa oyini faqr-u fano...
(«S.I.», 533-bet.)

Bu xulosa «Xamsa»dagi boshqa qahrmonlar xulosasi bilan aynan mos kelishi barobarida muallif badiiy konsepsiyasining Sharq-islom adabiyoti, xususan, epik poeziyasi kontekstidagi ulkan muloqot (global disskurs)ning salmoqli va muhim qismi ekanini ko‘rsatadi.

Bundan chiqariladigan xulosa shuki, Sharq-islom tafak- kuridagi o‘lim u qadar katta fojia deb qaralmaydi. «Qutadg‘u bilig» muallifi aytmoqchi, tirik odam borki, albatta o‘ladi (asli- da bu Qur’oni Karim oyatidan iqtibos: «Har bir tirik jon o‘lim sharobini totguvchidir». 3: 185). Muhimi o‘lim tomon qay ho- latda borishda. Boshqacha aytganda, dunyo maydonini qan- day xulosa bilan tark etishda.

Bahrlar va ulardan hosil bo‘luvchi vaznlar qiyosi¹

Aruz tizimida ruknlar birlashib, bahrlarni hosil qiladi. «Bahr» so‘zi arab tilida «dengiz» degan ma’noni bildiradi. Manbalarda bahrning dengiz bilan aloqadorligi xususida deyarli ma’lumot keltirilmagan, faqat Sayfiy ushbu so‘zni istiloh bilan bog‘liq holda quyidagicha talqin qiladi: «Bahr «dengiz» degan ma’no- ni bildiradi; ammo forsiy tildagi atamalarda u she’riyatdagi bir qancha turlarni ichiga olgan vaznli o‘lchovlarning to‘plam yoki sinflarining biri ma’nosini anglatadi. U dengizga solishtiriladi, chunki dengiz narsalarning turlarini, marjonlar, o‘simliklar, hayvonlar va boshqalarni o‘z ichiga oladi, shuningdek, she’rlar ham izohlanayotganidek, turli bahrlarda yaratilgan bo‘ladi. Ba’zilar bundagi o‘xshashlikni joylashuvda deb aytadilar, kishi suv tubiga yiqilganda gangiydi va chalkashadi, she’riyat den- giziga yiqilganda ham vaznlarning ko‘plab o‘zgargan shaklla- riga duch keladi»². Ko‘rinadiki, Sayfiy «bahr» so‘zining lug‘aviy va istilohiy ma’nolari orasidagi bog‘liqlikka e’tibor qaratar ekan, aruz tizimidagi hech bir atama tasodifiy bo‘lmasdan, muayyan asosga ega ekanligini ta’kidlamoqchi bo‘ladi.
«Navoiy ham, Bobur ham o‘z risolalarida zihof va rukndan
keyin turuvchi asosiy masala vazn emas, balki bahr ekanini alohida ta’kidlab o‘tganlar. Bu holat o‘zbek aruzshunosligiga arab va fors aruzshunosligidan an’ana sifatida o‘tgan»³. Dar- haqiqat, temuriylar davrigacha yaratilgan barcha risolalar, jumladan bu davr aruzshunosligi uchun asos bo‘lgan nazariy manbalarda ham asliy ruknlar va zihoflar masalasidan so‘ng bahrlar tavsifiga o‘tilgan.


¹ Юсупова Д. Темурийлар давридаги арузга доир рисолаларнинг қиёсий таҳлили.
Монография. – Тошкент: Ta’lim-media, 2019.
² Сайфий. Арузи Сайфий / Нашрга тайёрловчи Ҳ.Блошман. – Калькутта, 1872. – С.15.
³ Тўйчиев У. Ўзбек поэзиясида аруз системаси. – Тошкент: Фан, 1985. – Б.74.
Ramal (ar.»bo‘yra to‘qish»; «tuyaning lo‘killashi») – turkiy va forsiy she’riyatda keng qo‘llanilgan aruz bahrlaridan biri. Undagi vatadi majmu’lar (V–) va sababi xafif’lar bir-birining orasida joylashgani va bu xuddi bo‘yrani arqon bilan to‘qish- ni eslatgani uchun shunday atalgan. Ba’zi aruzshunoslarning fikriga ko‘ra, bu so‘z tuyaning lo‘killab chopishini anglatu- vchi ramalon kalimasidan olingan, chunki uni o‘qishdan kelib chiqadigan ohang tuyaning lo‘killashini eslatadi¹. Shuningdek, ba’zi rivoyatlarda aytilishicha, ramal qo‘shiq nomlaridan biri bo‘lib, u mazkur vaznda yozilgani uchun shu nom bilan atal- gan. Ramal bahri foilotun (– V –– ) asliy ruknining baytdagi tak- roriga asoslanadi. Asosan musamman va musaddas, ba’zan mu- rabba’ ruknli vaznlarni o‘z ichiga oladi. «Funun ul-balog‘a»da Ramal bahrining 8 ta musamman ruknli, 3 ta musaddas ruknli, bitta murabba’ ruknli va bitta mutatavval (jami 13 ta) vaznlari keltirilgan. E’tibor qaratilsa, Ramal bahri asarda hazaj bahri singari batafsil emasligini sezish mumkin. Buni olim quyi- dagicha izohlaydi: «Bilgilkim, biz yuqori aytib erdukkim, uch bahrni sharh etoli deb. Emdi bu bahr (Ramal bahrining – D.Yu.) ning muzohifotining tarkibin va tartibin hazaj bahrindin qiyos qilsoq, ma’lum bo‘lurkim, har bahrg‘a ne miqdor shu’ba lozim bo‘lur. Agar barchasin bitir bo‘lsoq, bu kitob aning ehtimolin qila olmas...»². Shu tariqa muallif endi Ramal bahrining faqat
«matbui mashhur va mu’tabar» vaznlariga to‘xtalib o‘tadi.
Alisher Navoiy «Mezon ul-avzon»da ushbu bahrning yetti- ta musamman ruknli vaznlarini, to‘rtta musaddas ruknli vazn- larini va ikkita murabba’ va bitta mutatavval ruknli (jami 14


¹ Шамс Қайс Розий. Ал-мўъжам / Муаллифи сарсухану тавзеҳот ва ҳозиркунандаи чоп У. Тоиров. – Душанбе: Адиб, 1991. – С.65; Сайфий. Арузи Сайфий / Нашрга тайёрловчи Ҳ.Блош- ман. – Калькутта, 1872. – С.47 (форс тилида); Муҳаммад Ғиёсуддин. Меърож ул-аруз.
² Шайх Аҳмад ибн Худойдод Тарозий. Фунун ул-балоға (Бодлиан кутубхонасида сақланувчи Eliott №-127 рақамли қўлёзма). – Б.115а.
ta) vaznlarini sanab o‘tadi. Bobur o‘z risolasida Ramal bahri- ga mansub 59 ta vaznni keltirib, ulardan 38 tasi musamman, 13 tasi musaddas, 6 tasi murabba’ va 2 ta mutatavval ruknli ekanini ta’kidlaydi. Ushbu vaznlardan 31 tasi musta’mal, 28 tasi muxtara’, 12 tasi musta’mali matbu’ vaznlardir¹. Abdu- rahmon Jomiyning «Risolai aruz» asarida Ramal bahrining jami 14 vazni keltirilgan bo‘lib, shulardan 7 tasi musamman, 5 tasi musaddas va 2 tasi murabba’ vaznlardir. Mazkur bahr vaznlarini keltirish jihatidan Navoiy va Jomiy risolasida o‘zaro yaqinlik bor. Atoulloh Husayniy Ramal bahri aslida arablarda musaddas shaklda bo‘lishini, juzvlari olti marta foilotundan iborat ekanini, forsiy she’riyatda esa musamman shaklida qo‘llanilishini aytish bilan cheklanadi, unda bahrdan hosil bo‘ladigan vaznlar keltirilmagan. «Aruzi Sayfiy»da esa ushbu bahrning 19 vazni keltirilgan, ularning 12 tasi musamman, 7 tasi musaddas ruknli vaznlardir. Ramal bahrining risolalardagi o‘rni va vaznlar miqdorini quyidagi jadvalda ko‘rish mumkin: