Qobiliyatlar to‘G‘risida tushuncha

Qobiliyatning tuzilishi. Shaxs egallashi shart hisoblangan faoliyat, 
uxoh ta’lim, xoh mehnat, xoh o‘yin, xoh sport bo‘lishidan qat’i nazar, 
uning bilish jarayonlariga, aqliy xislatlariga, emotsional irodaviy jabhalariga, 
sensomotor sohasiga, xarakterologik xususiyatlariga muayyan talablami qo‘yadi va 
ularning hamkorlikdagi sa’y-harakati tufayli muvaffaqiyatlarga erishiladi. 

---

Psixologik ma’lumotlarga qaraganda, 
insondagi yuksak ko'rsatkichga erishgan sifat harchand ustuvorlikka 
ega bo‘lmasin, u talablami qondirish imkoniyatiga ega bo‘lmaydi. 
Ayrim hollarda alohida namoyon bo‘lgan psixik xususiyat (xislat) 
faoliyatning yuksak mahsuldorligi va samaradorligini ta’minlash qurbiga ega, u 
qobiliyat uddalay oladigan imkoniyat bilan bab-baravar, 
kuch-quvvat tariqasida vujudga keladi, degan faraz o‘zini oqlamaydi. 
Shuning uchun qobiliyat murakkab tuzilishga ega bo‘lgan psixik 
sifatlar (xislatlar) majmuasidir, deyish juda o‘rinlidir. Qobiliyatlar 
sifatida ro‘yobga chiqadigan psixik xislatlar majmuasining tuzilishi 
238 
yaqqol va alohida faoliyat talabi bilan belgilanganligi tufayli har qaysi turdagi 
faoliyatlar uchun o‘ziga xos tarzda qo‘yilishi turgan gap. 
Buning uchun quyidagi ayrim misollami tahlil qilib o‘tamiz: 
1) matematik qobiliyat: matematik asoslami umumlashtirish, mulohaza yuritish 
jarayonini qisqartirish, matematik amallami kamaytirish, masalani idrok qilish 
o‘rtasida aloqa o‘matish, to‘g‘ri va teskari 
fikr yuritishdan oson o‘tish, masala yechishda fikr yuritishning tezligi 
kabilar; 
2) adabiy qobiliyat: nafosat hislarining yuksak taraqqiyot darajasi, 
xotirada yorqin ko‘rgazmali timsollaming jonliligi, «til zehni», behisob xayolot, 
ruhiyatga qiziquvchanlik, o‘zi ifodalashga intiluvchanlik 
va boshqalar. 
Ajratib ko‘rsatilgan qobiliyatlar tarkibidan ko'rinib turibdiki, 
matematik va adabiy qobiliyatlar o‘zaro bir-biriga o‘xshamagan talablari bilan 
tafovutga ega. Bundan shunday xulosa chiqarish mumkinki, pedagogik, musiqaviy, 
texnik, ixtirochilik, tibbiy qobiliyat va 
shunga o‘xshash qobiliyatlaming tuzilishi maxsus xususiyatga ega 
bo‘lib, kasbiy ahamiyatga ega. 
Qobiliyat asosan ikki turga bo‘linadi: umumiy va maxsus qobiliyat. Shaxsning 
umumiy qobiliyati yoki umumiy fazilati ulaming 
to‘laqonli muayyan psixologik ko‘rinishi bo‘lib, ulami tadqiq qilishga psixologlar 
allaqachon kirishgan. Masalan, 
umumiy qobiliyatga ega bo‘lgan talaba 
ta’lim jarayonidagi barcha fanlardan 
a’lo baholarga o‘qishga harakat qiladi, 
maxsus qobiliyatga ega bo‘lgan talaba 
esa aynan bir fan bo‘yicha chuqur bilim 
va qobiliyatga ega bo‘lishi mumkin. 

---

Muayyan faoliyat sharoitlarida qobiliyat 
sifatida namoyon bo‘ladigan shaxsning 
bunday umumiy fazilatlari jumlasiga 
odamlaming o‘z turidan bittasiga mansubligini ko‘rsatadigan individual-psixologik 
fazilatlar kiradi. 
Intellekt bu nima? Olingan bilim va qobiliyatlar natijasida erishilgan aqliy 
individual-psixologik fazilatlar darajasi yoki inson sifati.