Qobiliyatlar to‘G‘risida tushuncha

Iste’dod va geniylik. Qobiliyat taraqqiyotining yuksak bosqichi 
iste’dod deb ataladi. Uning ijtimoiy-tarixiy, tabiiy nuqtayi nazardan 
talqini qobiliyat taraqqiyotining yuksak bosqichi ekanligidan dalolat 
beradi. Psixologiyada iste’dod (talant - yunoncha noyob narsa, irsiy, 
tabiiy xislat degan ma’noni anglatadi) muayyan faoliyatning muvaffaqiyatli va 
ijodiy ravishda bajarilishini ta’minlaydigan qobiliyat hamda 
iste’dodlar majmuasidan (yig‘indisi) iborat individual xususiyatdir. 
Psixologik adabiyotlarda unga turlicha ta’rif berilishiga qaramay, 
243 
ularda asosiy belgilar ta’kidlab o‘tiladi, chunonchi, shaxsga qandaydir 
murakkab mehnat faoliyatining muvaffaqiyatli, mustaqil va original 
tarzda bajarish imkonini beradigan qobiliyatlar majmuasiga iste’dod 
deyiladi. 
Iste’dodning asosiy belgilari quyidagilar: 
a) muvaffaqiyatni ta’minlash; 
b) faoliyatni mustaqil bajarish; 

---

c) originallik unsurining mavjudligi; 
d) qobiliyat hamda iste’dodlar yig‘indisidan iborat ekanligi; 
e) individual-psixologik xususiyatga egaligi; 
f) ijtimoiy turmushni o‘zgartiruvchi, yaratuvchi imkoniyatga 
egaligi kabilar. 
Psixologik ma’lumotlami umumlashtirgan holda alohida ta’kidlab 
o‘tish iste’dod tuzilishini oson tushunish imkoniyatini yaratadi, 
iste’dod shaxs psixik xislatlarining shunday murakkab birikmasidirki, 
uni: 
a) alohida, yagona maxsus qobiliyat bilan; 
b) xotiraning yuksak mahsuldorligi orqali; 
c) hatto noyob (kamyob, nodir) sifat tariqasida o‘lchab bo‘lmaydi. 
Shaxsda u yoki bu qobiliyatning mavjud emasligi hamda yetarli 
darajada taraqqiy etmaganligi iste’dodning murakkab tarkibiga kiruvchi boshqa 
qobiliyatlaming jadal takomillashuvi orqali ulaming 
o‘mini bosishi (kompensatsiya qilishi) mumkin. Iste’dod o‘zining 
umumiy va maxsus sifatlari yig'indisi bilan ijodiy yutuq imkoniyatining 
ayniyatidir. Iste’dod mahoratning dastlabki sharti hisoblansada, lekin ular bir-
biridan muayyan darajada tafovutlanadi. Iste’dod 
katta, ijodiy va zo‘r mehnat mahsulidir, mehnat esa hayotiy tajriba va 
ko‘nikmalaming zamriy manbayi hisoblanadi. Ijodiyotning sharti hayotiy tajriba, 
zamriy ko‘nikma va malakalar yig‘indisining mavjudligidir. Ijodiy faoliyat 
iste’dodning ajralmas qismi hisoblanib, bunda 
mhlanish deb nomlangan psixologik holat alohida ahamiyat kasb 
etadi. Ruhlanish esa faoliyat mahsuldorligi ortishiga qaratilgan ijodiy 
lahzadan iborat. Iste’dod imkoniyat tariqasida psixologik hodisa, mahorat esa 
haqiqatga aylangan imkoniyatning gavdalanishi hisoblanadi. Psixologik nuqtayi 
nazardan haqiqiy mahorat shaxs iste’dodining 
faoliyatda namoyon bo‘lishidir. 
244 
Jahon taraqqiyoti, fan va texnika, san’at va adabiyot, moddiy va 
ma’naviy madaniyatini yaratishning ichki (ruhiy) imkoniyati hisoblanmish iste’dod 
rivojlanishning harakatlantiruvchi omilidir. Insoniyatning ijtimoiy-tarixiy 
taraqqiyot bosqichlarida ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarning yetishmasligi tufayli 
ko‘pchilik talant sohiblari 
o‘z imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarish imkoniyatlaridan mahrum 
bo‘lganlar. Misol tariqasida, mamlakatimizning yaqin o‘tmishida 
chorizm mustamlakachilik siyosatida, qatag‘on yillarida qanchalab iste’dodli 
davlat va jamoat arboblari, betakror fan, madaniyat, 

---

adabiyot namoyandalari o‘z imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishga 
erisha olmay dunyodan ko‘z yumdilar. Bu o‘tmishning achchiq haqiqatidir. 
Iste’dodlaming tuzilishi ijtimoiy shart-sharoitlarga bog‘liq 
bo‘lganligi tufayli mustaqil mamlakatimizda iste’dodli yoshlarga 
nisbatan yuksak ehtiyoj sezilmoqda. Bundan yaqqol ko‘rinib turibdiki, bunday 
shaxslar kelajagi buyuk davlatimiz poydevori bo‘lishadi. 
Qobiliyatlilik shaxsda mehnat, tinimsiz izlanish tufayli vujudga keladi va 
rivojlanadi. Iste’dod garchi insonga tabiatan berilgan 
bo‘lsa-da, agar ijtimoiy muhit bo‘lmasa, o‘z ustida ishlamasa, shaxsdagi qobiliyat 
va iste’dodlar yo‘qoladi. Iste’dodning eng yuqori darajasi bo‘lgan geniylikning 
shaxslardagi jihatlari haqida ham to‘xtalib 
o‘tsak. Geniy shaxslar fan sohalariga, hayot voqealariga ijodiy yondashib ulami 
yanada boyitadilar. Bunday shaxslar o‘ta mehnatsevar 
va kuchli irodali bo‘ladi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, geniylik 
darajasiga ko‘tarilgan shaxs o‘z faoliyatida ahamiyatga molik katta 
yutuqlami qo‘lga kiritilishiga sabab bo‘ladi. Kelgusi avlod uchun 
xizmat qiladigan ixtirolar, nazariyalar yaratadilar. 0 ‘rta Osiyoning dunyoga 
tanilgan yetuk mutafakkirlari Abu Ali ibn Sino, Abu 
Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Al-Xorazmiy, Mirzo Ulug‘bek 
kabi mashhur olimlar fan olamida geniylikning yuksak cho‘qqisiga 
ko‘tarildilar. Qobiliyat, iste’dod, geniallik - shaxsning ijodkorligi 
va faqatgina mehnat mahsulidan kelib chiqadi. Mehnat esa hayotiy 
tajriba, ko‘nikmalaming zaruriy majmuasi manbayidir. Shaxs qobiliyatlarini 
rivojlantirishda barqaror, turg‘un, kasbiy maxsus qiziqishlar 
muhim omillar, vositalar tariqasida xizmat qiladi. Maxsus qiziqishlar 
inson faoliyatidagi u yoki bu sohaning mazmuniga nisbatan intilishidan iborat 
shaxsiy fazilat, ichki turtki, harakatlantiruvchi kuchdir. 
245 
Bunday maxsus qiziqishlar turlicha faoliyat bilan kasbiy tayyorgarlik sifatida 
shug‘ullanish moyilligiga o‘sib o‘tadi. Bilishga oid qiziqish faoliyat usullarini 
amaliy jihatdan o‘zlashtirib olishni va yangi 
vaziyat, sharoitga ko‘chirishni taqozo qiladi, rag‘batlantiradi hamda 
shaxsda o‘zini o‘zi boshqarishni ta’minlashga yordam beradi. Qobiliyatlar va 
iste’dodlami shakllantirish muammosi katta ijtimoiy va davlat ahamiyatiga ega 
bo‘lgan muammodir. Bunda hamma bolalardagi 
qobiliyatni har tomonlama rivojlantirish vazifasi ayrim iste’dodli bolalardagi 
maxsus iste’dodlami rivojlantirish vazifasiga qarama-qarshi 
qo'yilmaydi. Qobiliyat va iste’dod insonning hayotidagi eng muhim 
individual-psixologik xususiyatlardan biri hisoblanadi.