Qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika universiteti

2.2 Sabzavot-poliz ekinlari va ularning guruhlanishi.
Sersuv mevasi va etli qismi oziq-ovqatga ishlatiladigan bir yillik, ikki yillik va ko’p yillik o’tchil o’simliklar sabzavotlar deb ataladi. Ilgarilari sabzavot ekinlari asosan tomorqalarda sabzazorlarda o’stirilgan. Qovun, tarvuz, qovoqlar esa maxsus uchastkalarda polizlarda yetishtirilgan. Sabzavot yoki poliz ekinlari degan nom ana shundan kelib chiqqan bo’lib, sabzavotchilik yoki polizchilik deyiladi.
Sabzavotchilik dunyo dehqonchiligida eng qadimiy asosiy va yetakchi
tarmoqlardan hisoblanadi. Sabzi, sholg’om, sarimsoq, lavlagi 2 ming, karam,
bodring, piyoz kabilar 4 ming yildan beri ekiladi. Markaziy Osiyoda, yahni bizda
qovun eramizdan ilgari ham yetishtirilgan.
Sabzavotchilik - o’simlikshunoslikning ajralmas tarkibiy qismidir. SHuning
uchun sabzavot ekinlarini hamma vaqt ham boshqa ekinlardan ajratib bo’lmaydi.
Chunki, karam, kartoshka, sabzi, qovoq, lavlagi, tarvuz, makkajo’xori kabilarni
sabzavot ekini sifatida oziq-ovqatga, chorva mollari uchun yem-xashak va texnik
maqsadlarda ishlatish uchun xom ashyo sifatida yetishtirish mumkin.
Lekin, sabzavotchilik o’simlikshunoslikning boshqa tarmoqlaridan quyidagi
xususiyatlari bilan farqlanadi:
Birinchidan: Sabzavotchilik ikkita: 1.Ochiq maydonda (dalada); 2.Yopiq
maydonda ishlab chiqarish usuliga ega.
Ikkinchidan: Sabzavotchilik xilma-xil ekin tur, xil va navlar to’plamini o’z
ichiga oladi.
Sabzavot ekinlari 14 ta botanik oilaga mansub 80 ga yaqin turni o’ziga olib,
shundan 40 ga yaqini O’zbekistonda ekiladi.
Uchinchidan: Sabzavotchilikda o’ziga xos ishlab chiqarish usullari (ko’chat
ekin usuli, konservalash, qayta o’stirish kabilar) qo’llaniladi.
To’rtinchidan: Sabzavotchilik o’z navbatida bir necha tarmoqlarga bo’linadi.
Jumladan, poliz ekinlari biologiyasi va agrotexnikasini ishlab chiqish bilan
polizchilik, sog’lom, sifatli urug’ini yetishtirish bilan sabzavot ekinlar urug’chiligi
tarmog’i shug’ullanadi.
Sabzavotchilikka xarakterli xususiyatlar sifatida yana nisbatan kichik
maydonlarda yetishtirish, o’suv davri qisqaligi (ko’pchilik ekinlarda), iqtisodiy
samaradorligining yuqoriligini ham qayd etish o’rinlidir.
Sabzavotchilik xo’jaliklarida yana asosiy sohalar sifatida gpallachilik va
chorvachilikni rivojlantirish mumkin. Bu esa respublika hukumatining bugungi
agrar siyosatining muhim yo’nalishi hisoblanadi. CHunki, kuzgi gpalla ekinlari
sug’oriladigan yerlarda yig’ib olingan dalalarga takroriy ekin sifatida sabzavot-poliz
ekinlari va kartoshka o’stirib mo’l hamda sifatli hosil olish imkoniyatlari cheksizdir.
Sabzavotchilik bilan sut-tovar yo’nalishidagi qoramolchilik va
chopchqachilikni bog’lab rivojlantirish maqsadga muvofiq. CHunki, yirik zavod,
fabrika, shahar va aholi zich joylashgan madaniy markazlarda tez buziladigan va
kam tashiluvchan sabzavot mahsulotlarini sotish mumkin bo’lsa, sotilmay qolganlarini, yig’ishtirilgach qolgan qoldiqlarini, nostandart va shahar oziq-ovqat
chiqitlarini chorva mollari uchun zarur oziqa sifatida foydalanish mumkin. Go’ng
esa sabzavotchilik uchun zarur mahalliy o’g’it, yopiq (himoyalangan) maydon
uchun issiqlik manbai hisoblanadi.
Sabzavot ekinlari 14 ta botanik oilaga mansub 80 ga yaqin turni o’z ichiga
oladi. SHundan 40 ga yaqin turi O’zbekistonda ekiladi. Ular morfologik, biologik
va xo’jalik belgilari bo’yicha keskin farqlanadi. O’rganishni osonlashtirish uchun
sabzavot-poliz ekinlari muayyan belgilarning o’xshashligiga qarab ma’lum
guruhlarga birlashtirilgan.
Botanik belgilariga ko’ra asosiy sabzavot-poliz ekinlari quyidagi oilalarga
mansubdir.
1. Karamdoshlar yoki krestguldoshlar (Brassicaceae) - oddiy karam, savoy,
bryussel, kolrabi karami, gulkaram, xitoy, Pekin (salatbop) karami, kress-salat,
xantal (salat gorchitsa), bryukva, turp, sholg’om, rediska, xren, qatron.
2. Soyabonguldoshlar yoki seldereysimonlar (Apiaceae) - sabzi, petrushka,
selderey, shivit, kashnich, pasternak.
3. Qovoqdoshlar (Cucurbitaceae) - tarvuz, qovun, qovoq, kabachka, patisson,
bodring.
4. Tomatdoshlar (Solanaceae) - pomidor, boyimjon, qalampir, fizalis,
kartoshka.
5. SHo’radoshlar (Chenopodiaceae) - xo’raki lavlagi va barg lavlagi
(mongold), ismaloq.
6. Dukkakdoshlar, yahni kapalakdoshlar (Fabaceae) - dukkaklar, no’xat,
loviya, sparja loviyasi.
7. Murakkabguldoshlar yoki astrasimonlar (Acteraceae) - barg salat, bosh
salat, romen salati, artishok, estragon, salatbop sikoriy.
8. Toronguldoshlar (‘olugonaceae) - shovul, rovoch (chukri).
9. Labgullilar yoki yasnotkasimonlar (Labiatae) - rayhxon, yalpiz, mayoran,
chaber.
10. Gulxayridoshlar (Malvaceae) - bamiY.
11. pechakguldoshlar (Convonvulaceae) - batat.
12. piyozguldoshlar (Liliaceae) - bosh piyoz, batun, anzur piyoz, porey
piyoz, ko’p yarusli, shnitt, oltoy, shalot piyozlari, sarimsoq.
13. Sparjadoshlar (Asparaguaceae) - sarsabil.
14. Boshoqdoshlar yoki qo’ng’irboshlar (‘oaceae) - shirin makkajo’xori.
Piyozguldoshlar, sparjadoshlar va boshoqdoshlar bir pallalilar, qolgan
oilalar ikki pallalilar sinfiga kiradi.
Botanik guruhlanish har bir o’simlikning o’simliklar dunyosidagi o’rnini
belgilaydi. Muayyan bir botanik oiladagi o’simliklar ko’p hollarda o’sish sharoitiga
bir xil talabchan bo’ladi, bir xil zararkunanda va kasalliklar bilan zararlanadi hamda
morfologik, anatomik tuzilishida umumiy o’xshashliklari ko’p bo’ladi. Hayotining
davomiyligiga ko’ra, asosiy sabzavot-poliz ekinlari bir yillik, ikki yillik va ko’p yillik o'simliklarga bo'linadi. Organlari oziq-ovqatga ishlatiladigan sabzavot ekinlarining guruhlanishi
ulardan sifatli yuqori hosil olishga qaratilgan agrotexnika qo’llanilishga imkon
beradi.
Sabzavot ekinlarining botanik belgilari va oziq-ovqatga ishlatiladigan
organlariga ko’ra guruhlanishi ko’p afzalliklari bilan birga, kamchiliklarga ham ega.
Bir xil oilaga mansub bo’lgan ba’zi ekinlarning o’sish sharoitiga talabchanligi har
xil bo’ladi (bodring va tarvuz), ular turli organlarini olish uchun yetishtiriladi
(pomidor va kartoshka). Bir xil o’simlik (barg petrushka, ildizmevasi ishlatiladigan
petrushka) turli maqsadlar uchun yetishtiriladi.
V.I.Edelshteyn amaliy jihatdan sabzavot ekinlarini biologik va ishlab
chiqarish xususiyatlari hamda o’stirish usullariga qarab guruhlanishni taklif etdi. Bu
klassifikatsiyaga muvofiq sabzavot ekinlari quyidagi guruhlarga bo’linadi:
1) tuganakmevali sabzavot ekinlar: kartoshka, batat;
2) poliz ekinlari: tarvuz, qovun, qovoq;
3) qovoqdosh sabzavot ekinlar: bodring, patisson, kabachka;
4) karam boshli ekinlar: karamning hamma turi;
5) ildizmevalilar: lavlagi, sabzi, turp, sholg’om, pasternak, bryukva;
6) tomatdosh sabzavot ekinlar: pomidor, boyimjon, qalampir, fizalis ( paq￾paq);
7) piyozbosh sabzavot ekinlar: sarimsoq, bosh piyoz, shalot piyoz, porey
piyoz;
8) ko’kat sabzavot ekinlar: rediska, salat, ismaloq, shivit, petrushka, selderey,
kress-salat, kashnich, rayhon, salat-xantal, yalpiz;
9) dukkakli sabzavotlar: gorox, loviya, sparja loviya, dukkaklar;
10) boshoqli sabzavot ekinlari: shirin makkajo’xori;
11) ko’p yillik va kam tarqalgan sabzavot ekinlar: shovul, rovoch (chukri),
sarsabil, ko’p yillik piyoz, xren, artishok, qatron.
Ko’pchilik sabzavotlar urug’dan va ko’chatidan ko’paytiriladi. SHu bilan
birga sabzavotchilikda: tuganak, qalamcha, piyozbosh va ildizpoya, ildizmevalarini
bo’lish yo’li bilan vegetativ ko’paytirish usuli ham qo’llaniladi. Ko’paytirishning bu
usulini qo’llashning sababi shundaki, ba’zi sabzavot ekinlari (xren, sarimsoq)
deyarli urug’ bermaydi yoki urug’dan ekilganda juda kam hosil berib, irsiy belgi xususiyatlarini parchalanish tufayli yo’qotadi.
Bir yillik va ikki yillik sabzavot ekinlari monokarpik bo’ladi, yahni butun
hayotida bir marta gullab meva-urug’ beradigan ekinlarga monokarpik ekinlar
deyiladi. Ko’p yillik sabzavot ekinlari esa ‘olikar’ik bo’ladi. CHunki, ular gullagach,
har yili meva-urug’ beradi.