Qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika universiteti

Rovoch. O’zbekistan florasida rovochning 7 turi uchraydi. Ular cho’l, adir va
tog’ mintaqalaridagi turli tuproq sharoitida ko’plab uchraydi. SHulardan uch turi,
yahni tuyayaproq, chuxra va Maksimovich chuxrasi dorivor o’simliklardan
hisoblanadi. Ularning ajoyib shifobaxsh va boshqa xususiyatlari juda qadimdan
kishilarga ma’lumdir. Xususan ulardan oziq-ovqat, dori-darmon hamda teri
oshlashda foydalanib kelingan. Abu Ali ibn Sino o’zining «Tib qonunlari 2»
kitobida rovochlarning dori-darmonligi to’g’risida quyidagilarni bayon etadi:
«Uning siqib olingan suvini ko’zga tortilsa, ko’zni o’tkir qiladi», «qizamiq, chechak,
toun va vaboga foyda qiladi», «Rovoch ildizi ovqat hazmining buzilishidan bo’lgan
ichketishda, ichak og’riqlari, buyrak va qovuqdagi og’riqlar, bachadon og’riqlari va qon ketishni to’xtatishda foydalidir». SHuningdek rovochlarning nordonligini limon
nordonligiga tenglashtiradi.
Mahalliy aholi rovochlarning barg bandini, bargning asosiy tomirlarini, yosh
poyasini va to’pgulbandini iste’mol qilish bilan bir qatorda ularda boshqa fazilatlar
borligini ham yaxshi bilganlar. Uning ildizi va mevasidan tayyorlangan
sharbatlardan xalq tabobatida ichdan qon ketishni to’xtatuvchi, isitmani tushiruvchi,
oshqozon yaralarini hamda ich ketish kasalligini davolovchi vosita sifatida
foydalaniladi. Rovochlarning tozalab quritilgan ildizini sutda qaynatib tayyorlangan
sharbati oshqozon-ichak hamda yurak kasalliklarini davolashda qo’llaniladi. Uning
ildiz kuli bilan yaralar va jarohatlangan joylar davolanadi. Tibbiyotda ham
rovochlarning ildiz va mevasidan spirt yordamida tayyorlangan sharbat ich ketish
kasalini davolash uchun tavsiya etiladi. Rovochning yana xislatlaridan biri shundaki,
u ko’n sanoati uchun ham xomashyo hisoblanadi. Rovochning tarkibida 14—18%
tanid, 6,6% shakar moddasi, 22% kraxmal, 0,8% glyukozid va bo’yoq moddalari,
olma, vino va limon kislotalari, mineral tuzlar hamda vitamin S va provitamin A bor.
Ismaloq sho’radoshlar oilasidan bo’lgan juda qimmatbaho vitaminli bir yillik
o’simlikdir. Uning bo’yi 10—40 sm keladi. Bargi turli shakllarda (yumaloq￾tuxumsimon, nashtarsimon) bo’lib, to’pbarg shaklida joylashgandir. U begona o’t
tariqasida barcha viloyatlardagi lalmikor yerlarda, adirlarda ko’plab o’sadi. Ismaloq
o’sish sharoitiga qarab bahordan to yoz boshlanguncha gullaydi va urug’ hosil
qiladi. U bahorda boshqa o’simliklarga nisbatan ertaroq unib chiqadi. Ismaloq
sabzavot o’simliklar gruppasiga kirib, juda ham vitaminlarga hamda mineral
tuzlarga boydir. Mahalliy aholi ismaloqning barg va barra novdalaridan turli xil
lazzatli taomlar (somsa, chuchvara, buchak, ko’kat sho’rva) tayyorlab iste’mol
qiladilar. Undan konservalar tayyorlashda ham foydalansa bo’ladi. Bu o’simlik
ko’proq iste’mol qilinsa, organizmdagi ortiqcha suvlarni tezroq chiqarib yuboradi.
Uning barglari hamda barra novdalarining 100 g da 75—80 mg C, 2—2,5 mg B, 4—
6 mg E, 3—5 mg K, 1,5 mg D, A vitaminlari, 2—9 mg karotin moddasi, mineral
tuzlardan: 50 — 60 mg kalsiy, 680 — 750 mg kaliy, 51 mg fosfor, 28 — 30 mg
temir moddasi hamda yashil buyoq moddalari bo’ladi.
Sholi boshoqdoshlar oilasidan, bo’yi 50 sm dan 3 m gacha yetadigan bir yillik
issiqsevar o’simlik. poyasi tik, ildizi popuk ildiz, uzun (1 m gacha). Bargi yashil,
qizg’ish yoki binafsha rangda. To’pguli shingil. Aprel oyida 1—2 sm chuqurlikda
suvli yerga qatorlab ekiladi. Avgust oyida doni pishadi. Mevasi qobiqli don.
Donidan (guruch), yormasidan turli taomlar (palov, shirguruch, mastava, shavla)
tayyorlanadi. SHoli donini qayta ishlab, undan spirt, kraxmal, pivo, poxolidan sifatli
qog’oz, arqon va boshqalar tayyorlanadi. SHolining bir qancha navlari bor.
Tariq boshoqdoshlar oilasidan, bo’yi 50—150 sm gacha yetadigan bir yillik
o’simlik. Barglari nashtarsimon, tukli, yashil yoki qizg’ish. Ildizi popuksimon
bo’lib, 1—1,5 m chuqurlikka kiradi. May oyida gullaydi. Guli ikki jinsli. To’pguli
ro’vak. Mevasi iyun-iyul oylarida pishadi. Doni qipiq bilan qo’langan. U dumaloq, oval, shaklida. Don oq, sariq, qizil, jigar ranglarda bo’ladi. Donida 10—15% oqsil,
59% uglevod va boshqa moddalar bor. O’zbekistonda tariq ko’pincha bahorikor
yerlarga ekiladi. U eng qadimiy o’simlik Donidan oziq-ovqat, parrandalarga don
sifatida foydalaniladi. Keyingi paytda kam ekiladigan bo’lib qoldi.
Oq jo’xori - boshoqdoshlar oilasidan, bo’yi 2—4 m ga yetadigan bir yillik
o’simliq Uni Qo’qon jo’xori deb ham ataydilar. Bargi nashtarsimon, ildizi popuk
ildiz. May oyida gullaydi. To’pguli zich ro’vaksimon, tik yoki egilgan. Mevasi —
don, iyul-avgust oylarida pishadi. Doni dumaloq bo’lib, qobiq bilan qo’langan.
Donidan oziq-ovqat (go’ja) sifatida, ko’k poyasidan silos bostirishda foydalaniladi.
Oq jo’xori O’zbekistonda qadimdan o’stirilib kelinadi. U issiqsevar o’simlik. SHo’r
va kam suv yerlarda ham yaxshi hosil beradi.
Oziq-ovqat o’simliklarning daraxt va buta turlari.
Yovvoyi olma rahnoguldoshlar oilasiga kiruvchi, bo’yi 10 m ga yetadigan,
shox-shabbalari piramidasimon, po’stlog’i och kul rang, to’q jigar rang yoki sariq￾qo’ng’irsimon rangli daraxtdir. Yosh novdalari yashil-jigar rang, tukchali bo’ladi.
Barglarining cheti arra tishli, bahzan to’mtoq tishli, asosi ponasimon toraygan va
tekis qirg’oqli. Ustki tomoni tuksiz, markaziy tomirchalari bir oz tukli, pastki qismi
tukli, kul rang, uzunligi 5—7 sm, eni 2—3,5 sm ga tengdir. To’pguli 3—5 ta, guli
yirik, diametri 2,5—4 sm, gulbandi chalkash tukli. Kosachabargi uch qirrali
nashtarsimon, uzunligi 0,5—0,6 sm, eni 0,3 sm, oq chalkash tukchalar bilan
qo’langan. Gultoji och qizil rangli. Mevasi dumaloq yoki dumaloqroq-yassi, ayrim
paytlarda konussimsn, turli rangda va kattalikda bo’ladi. Urug’i tuxumsimon, jigar
rang, kattaligi 0,7 sm, eni 0,5 sm keladi. Yovvoyi olma aprel va may oylarining
boshlarida gullaydi, mevasi avgust-sentabr oylarida pishadi. Bu o’simlik tog’ yon
bag’irlarida ko’plab uchraydi. Yovvoyi olma mevasidan, ‘yure, ‘ovidlo, murabbo,
konserva, koqi tayyorlanadi. Kompot va limonadlar ishlab chiqarishda ham
foydalaniladi. Bu mevalar o’zining mazasi, tahmi, tarkibidagi moddalarning
miqdori, hazm bo’lishi bilan madaniy olma mevalaridan qolishmaydi. Yovvoyi olma
mevasining tarkibida 10—13% qand, 3,18% pektin, 0,3—0,5% azotli moddalar,
bo’yoq, temir moddasi, oz miqdorda efir moyi hamda B1, B2, PP, C, E vitaminlari
va karotin moddasi bo’ladi.
pista pistadoshlar oilasiga kiruvchi, bo’yi 10 m ga yetadigan buta, ayrim
hollarda daraxtdir. U Farg’ona, Zarafshon, Hisor, Bobotog’ tizmalarining dengiz
sathidan 700-1500 (2000) m balandliklardagi soz tuproqli joylarida tarqalgan. pista
mart-may oylarida gullaydi va mevasi avgust-sentabr oylarida pishadi.
O’zbekistonning janubiy rayonlarida tabiiy pistazorlar ko’p. Bu maydonlardan
yiliga 40 t meva yig’ishtirib olish mumkin. pista mevasi oziq-ovqat sifatida
ishlatiladi. Undan olinadigan moy konditer va parfyumeriya sanoatida ko’llaniladi.
Meditsinada pista mag’zidan olingan yog’dan zaytun yog’i bilan bir qatorda
foydalaniladi. Undan jigar, oshqozon kasalliklarini davolashda foydalaniladi.
pistadan olingan tannid moddasi tibbiyotda ishlatiladigan taninning asosiy manbai hisoblanadi. pista bargida 13— 14%, bujrunida 26—35 % va po’stlog’ida 4—5%
tanid moddasi bor. SHuningdek galol va limon kislotalari, buyoq modda-laoi,
flavonlar, vitaminlardan 0,158 mg% B1, 0,1 mg% B2, 0,188 mg % PP, C va karotin
10,48 mg % bo’ladi. Uning mevasida 18—25% yog’, oqsil, qand moddalari bor.
pistaning foydali xususiyatlarini hisobga olib, uning urug’idan tog’ yon bag’irlarida
ko’paytirish va mavjud pistazorlarni muhofaza qilish uchun chora-tadbirlar amalga
oshirilmoqda.
Anjir_ tutdoshlar oilasiga kiradigan daraxtsimon buta bo’lib, bo’yi 4—10 m
ga yetadi. Uning shox-shabbalari och kul rang, yosh novdalari tuk bilan qo’langan.
Kurtagi qisqa, dumaloq. Barg bandining uzunligi 3—5 sm bo’lib, dag’al tukchalari
bor. Bargi dumaloq tuxumsimon yoki tuxumsimon, asosi bir oz siqiq, uchi o’tmas
yoki o’tkirroq, panjasimon, besh bo’lakli. Bo’laklari tuxumsimon yoki uzunchoq,
ustki tomoni yashil, ostki qismi esa och yashil rangli, barglari qisqa dag’al tukchalar
bilan qo’langan. Bargining uzunligi 8— 20 sm, eni 6—15 sm bo’ladi. To’pmevasi
pishganda sariq yoki qizg’ish-qora rangdadir. Anjir aprel oyida gullab, iyul-avgust
oylarida to’pmevalari pishadi. Anjir madaniy holda ku’ o’stiriladigan o’simliklardan
biridir. Lekin u yovvoyi holda Surxondaryo viloyatidagi Sangardak daryosining
chap qirg’orida hamda Qo’shtut daryosining o’ng sohilida dengiz sathidan 900—
1700 (1800) m balandlikdagi joylarda uchraydi. Anjirning sutsimon shirasi kal,
so’gal, temiratki hamda yuzdagi so’zloqcha (husnbuzar) larni davolash uchun
ishlatiladi. U yuqori kaloriyali, juda sutli va to’yimli mevali o’simliklar qatoriga
kiradi. Uning to’pmevalarining tarkibida ko’p mikdorda fruktoza va glyukoza,
mineral tuzlar, fitsin moddasi, limon, olma hamda sirka kislotalari, A, B, B2 va C
vitaminlari bo’ladi. Anjir bargi may oyida 59—183 mg%, iyulda 333 mg% va Oktabr
oyida 123 mg% C vitamini saqlar ekan.
Tog’olcha rahnoguldoshlar oilasiga kiruvchi, daraxt yoki butalardan iborat
bo’lib, bo’yi 2—6 m keladigan, tikanli, yosh novdalari tuksiz, jigar rang-qizil
rangdadir. O’suvchi novdalardagi barglari kichik yoki yirik, kattaligi 4,5—5 sm, eni
1,8—2,1 sm, ensiz ellipssimon, asosi ponasimon, tuksiz, o’tkir tishli, bahzan tishlari
barg qirg’og’iga qarab qayrilgan bo’ladi. Gullarining diametri 2 sm., mevalarining
kattaligi 1—2 sm, turli shakl va rangdadir. Danagi 0,9—1,0 sm uzunlikda,
tuxumsimon, silliq hamda burishgan bo’ladi. U mart-aprel oylarida gullaydi, mevasi
iyun-iyul oylarida pishadi. Olcha Toshkent va Surxondaryo viloyatlari tog’li
rayonlarining daryo sohillarida nam yetarli joylarda, soylarda, shimoliy yon
bag’irlarida, bahzan toshli yerlarda ham uchraydi. Umuman bu o’simlik dengiz
sathidan 800—2000 m balandlikdagi turli tuproq va iqlim sharoitida tarqalgandir.
Olcha mevasidan turli maqsadlarda foydalaniladi. Undan murabbo, kompot va
konservalar tayyorlanadi. Mevasi ho’lligicha va quritilgan holda iste’mol qilinadi
hamda turli ovqatlarga ishlatiladi. Olcha mevasining tarkibida 5—10% qand, pektin,
tanid moddalari, limon va olma kislotalari, mineral tuzlar, A, C vitaminlari hamda karotin bo'ladi.