Qo‘qon universiteti xabarnomasi kokand university herald s on maxsus maqolalar volume special issues

 
www.herald.uz
 
39
12.
Ijodiy tasavvur; 
13.
Tafsilotlarni aniqlashtirish, asl g‘oyani yaxshilash 
qobiliyati.
1
Psixologiya fanlari nomzodlari V.T. Kudryavtsev va V. 
Sinelnikov keng tarixiy-madaniy materialga (falsafa tarixi, 
ijtimoiy fanlar, san'at, amaliyotning alohida sohalari) asoslanib, 
jarayonda shakllangan quyidagi universal ijodiy qobiliyatlarni 
aniqladilar.
1.
Tasavvurning realizmi – shaxsning u haqida aniq 
tasavvurga ega bo‘lishidan va uni qat'iy mantiqiy kategoriyalar 
tizimiga kiritishidan oldin, integral ob'yektning qandaydir 
muhim, umumiy tendensiyasi yoki rivojlanish naqshini obrazli 
tushunish;
2.
Qismlardan oldin butunni ko‘rish qobiliyati; 
3.
Ijodiy yechimlarning suprasituatsion-transformativ 
tabiati, muammoni hal qilishda shunchaki tanlash emas, balki 
mustaqil ravishda muqobil yaratish qobiliyati; 
4.
Eksperiment - ob'yektlarning oddiy vaziyatlarda 
yashiringan mohiyatini eng aniq ochib beradigan sharoitlarni 
ongli va maqsadli yaratish qobiliyati, shuningdek, ushbu 
sharoitlarda 
ob'yektlarning 
"xulq-atvori" 
xususiyatlarini 
kuzatish va tahlil qilish qobiliyati. 
O‘qituvchi, olim va amaliyotchilar G.S.Altshuller, 
V.M.Tsurikov, V.V. Mitrofanov, M.S. Gafitulin, M.S. Rubin, M.N. 
Shusterman TRIZ (ixtirochilik masalalarini yechish nazariyasi) va 
ТRIZ (ixtirochilik muammolarini hal qilish algoritmi) asosida ijodiy 
ta'lim dasturlari va usullarini ishlab chiqadi. Shaxsning ijodiy 
salohiyati quyidagi qobiliyatlardan iborat: 
1.
Tavakkal qilish qobiliyati; 
2.
Turlicha fikrlash; 
3.
Fikrlash va harakatlarda moslashuvchanlik; 
4.
Fikrlash tezligi; 
5.
Original g'oyalarni ifodalash va yangilarini ixtiro qilish 
qobiliyati; 
6.
Boy tasavvur; 
7.
Narsa va hodisalarning noaniqligini idrok etish; 
8.
Yuqori estetik qadriyatlar; 
9.
Rivojlangan sezgi. 
Mashhur amerikalik psixolog D. Gilford 16 ta shunday 
intellektual qobiliyatlarni aniqlagan. Ular orasida: fikrning 
ravonligi (vaqt birligida paydo bo‘ladigan g'oyalar soni), fikrning 
moslashuvchanligi (bir fikrdan ikkinchisiga o‘tish qobiliyati), 
o‘ziga xoslik (yangi nostandart g'oyalarni yaratish qobiliyati), 
qiziquvchanlik (dunyodagi muammolarga sezuvchanlik), 
gipotezani ishlab chiqish qobiliyati, fantastik (rag'batlantiruvchi 
va reaksiya o‘rtasida mantiqiy bog'liqlik mavjud bo‘lganda 
javobni haqiqatdan to‘liq izolyatsiya qilish), to‘liqlik kabilar ham 
mavjud. 
P.Torrens o‘z asarlarida ijodkorlik yanada rivojlantirildi. 
Uning yondashuvi quyidagicha. Ijodkorlikni belgilaydigan 
qobiliyatlarga quyidagilar kiradi: vazifani bajarish tezligi sifatida 
baholanadigan qulaylik, ob'yektlarning bir sinfidan ikkinchisiga 
o‘tish soni sifatida baholanadigan moslashuvchanlik va o‘ziga 
xoslik kabi baholanadi. Bunday yondashuvda ijodkorlik mezoni 
natijaning sifatida emas, balki ijodiy mahsuldorlikni 
faollashtiruvchi 
xususiyatlar 
va 
jarayonlar: 
ravonlik, 
moslashuvchanlik, o‘ziga xoslik va vazifalarni ishlab chiqishda 
puxtalikdadir. Torrensning fikriga ko‘ra, ijodiy yutuqlarning 
maksimal darajasi omillar triadasining kombinatsiyasi bilan 
bog’liq: ijodiy qobiliyat, ijodiy muhit va ijodiy motivatsiya.2 
Psixologiyada ijodiy faoliyat qobiliyatini, birinchi 
navbatda, fikrlashning o‘ziga xos xususiyatlari bilan bog'lash 
odatiy holdir. Ijodiy fikrlash assotsiativlik, dialektik va tizimlilik 
bilan ajralib turadi. 
Assotsiativlik – bir qarashda solishtirish mumkin 
bo‘lmagan narsa va hodisalardagi bog'liqlik va o‘xshashlikni 
ko‘rish qobiliyati.
1
Лук А. Н. Психология творчества / Отв. ред. 
В. А. Лекторский
. — 
М.: Наука, 1978
Qarama-qarshiliklarni shakllantirish va ularni hal qilish 
yo‘llarini topish dialektik fikrlashga imkon beradi.
Ijodiy fikrlashni shakllantiradigan yana bir sifat – bu 
izchillik, ya'ni obyekt yoki hodisani yaxlit tizim sifatida ko‘rish, 
har qanday ob'yektni, har qanday muammoni har tomonlama, 
turli xil bog'lanishlarda idrok etish qobiliyati; hodisalar va 
rivojlanish qonuniyatlaridagi o‘zaro bog‘lanishlar birligini ko‘ra 
bilish qobiliyati. Bu fazilatlarning rivojlanishi fikrlashni 
moslashuvchan, o‘ziga xos va samarali qiladi. 
Bir qator olimlar ijodiy fikrlashning assotsiatsiyalar bilan 
bog'lanishiga 
asoslanib 
fikrlar 
yuritishgan. 
S.Mednik 
ta'kidlashicha, fikrlash qanchalik ijodiy deb hisoblansa, ular 
o‘rtasida assotsiatsiyalar paydo bo‘ladigan g'oyalar qanchalik 
uzoq bo‘lsa, ular o‘z navbatida vazifa talablariga javob berishi va 
foydaliligi bilan ajralib turishi kerak. Assotsiatsiyalarga 
asoslangan ijodiy yechimlarning yo‘llari: sezgi, alohida 
elementlar (g'oyalar) o‘rtasidagi o‘xshashlikni topish va ba'zi 
g'oyalarni boshqalar tomonidan vositachilik qilish deb bilishgan. 
Ijodkorlikning tarkibiy qismlaridan biri bu shaxsning 
qobiliyatidir. Ko‘pgina tadqiqotchilar ijodiy xulq-atvorda 
motivatsiya, qadriyatlar, shaxsning shaxsiy xususiyatlarini 
ajratib 
ko‘rsatadilar. 
Motivatsiya 
ta'sirida 
ijodkorlik 
ko‘rsatkichlari ortadi. Ijodkor bu motivatsiyalarni yaqinlari va oila 
a’zolaridan oladi. 
K.M. Gurevich, E.M. Borisova ta'kidlashicha, ijodkorlik 
motivatsiyasi tavakkal qilish istagi, o‘z imkoniyatlari 
chegaralarini sinab ko‘rish va o‘zini eng yaxshi tarzda namoyon 
etishga urinish, imkon qadar o‘z imkoniyatlariga moslashish, 
ishlashga intilish sifatida qarashlar mavjudligini ta'kidlaydi. 
Yangi, g'ayrioddiy faoliyat, faoliyatning yangi usullarini 
qo‘llashda namoyon bo‘ladi. 
A.M. Matyushkin ijodkorlik uchun muvaffaqiyat 
motivatsiyasi zarur, deb hisoblaydi. Ya.A. Ponomarev ijodkorlik 
insonning dunyodan begonalashuvining global irratsional 
motivatsiyasiga asoslanadi, deb fikr yuritgan. Ijodiy shaxsning 
motivatsiyasining o‘ziga xos xususiyatlarini u ijodkorlik 
natijasiga erishishdan qoniqish bilan emas, balki jarayonning 
o‘zida, ijodiy faoliyatga intilishda ko‘radi. 
Bundan tashqari, aql va ijodkorlik darajasini butunlay 
boshqacha asosda bog'laydigan maxsus yondashuv mavjud. 
Ushbu yondashuvga ko‘ra, M.A. Volla va N.A. Kogan 
maktabgacha yoshdagi bolaning shaxsiy xususiyatlari aql va 
ijodkorlik darajalarining turli kombinatsiyasiga bog'liqdir, deb 
fikr yuritganlar. 
Shaxs shakllanadigan ijtimoiy muhitni hisobga olmaslik 
mumkin emas. Bundan tashqari, uni faol ravishda shakllantirish 
kerak. Shu sababli, ijodiy qobiliyatlarning rivojlanishi atrof-muhit 
har bir shaxsning turli darajada mavjud bo‘lgan potensialni 
amalga oshirish uchun qanday imkoniyatlarni taqdim etishiga 
bog'liq. Butun muhit ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirish uchun 
qulay bo‘lishi kerak. V.N. Drujinin «ijodkorlikning shakllanishi 
faqat maxsus tashkil etilgan muhitda mumkin», deb ta'kidlaydi. 
Masalan, M. Volax va N. Kogan qat'iy vaqt chegaralari, raqobat 
muhiti va javob to‘g'riligining yagona mezoniga qarshi 
chiqishadi. Ularning fikriga ko‘ra, ijodkorlikning namoyon bo‘lishi 
uchun sub'yekt topshiriq mavzusi bo‘yicha qo‘shimcha 
ma'lumotlardan erkin foydalanishi mumkin bo‘lgan oddiy 
hayotiy vaziyatlar, qulay, erkin muhit kerak, deb o‘ylashgan. 
Ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirish muammosi bo‘yicha 
psixologik-pedagogik adabiyotlarni tahlil qilish shuni ko‘rsatdiki, 
ijodiy qobiliyatlarni baholashning yagona yondashuvi hali ishlab 
chiqilmagan. Ularning ta'rifiga yondashuvlardagi farqlarga 
qaramay, tadqiqotchilar bir ovozdan ijodiy qobiliyatlarning 
muhim tarkibiy qismlari sifatida ijodiy tasavvur va ijodiy fikrlash 
fazilatlarini ajratib ko‘rsatishadi.
Mezon – bu yangi mahsulot yaratish, shuningdek, 
shaxsning o‘ziga xosligini amalga oshirish, bunda mahsulot 
yaratish umuman shart emas va hokazo. Deyarli barcha 
2 Э. 
П. 
Торренс 
// 
Психология: 
Биографический 
библиографический словарь / Под ред. Н. Шихи, Э. Дж. Чепмана, 
У. А. Конроя. СПб.: Евразия, 1999. 

---

 
www.herald.uz
 
40
yondashuvlar ijodkorlikning shunday muhim farqlovchi 
xususiyatini ta'kidlaydi.3