Qora metallurgiya

Domna ishlab chiqarishi - metallurgiya korxonalarining domna sexlarida (yoki alohida domnali zavodlarda) choʻyan ishlab chiqarish. Hora metallurgiya i. ch. siklining asosiy boʻgʻini. D. i. ch. asosi — domna pechi. Domna pechi mahsulotlari asosan (82—84%) qayta ishlanuvchi choʻyanlardan iborat. Bunday choʻyanlar bessemer, tomas konvertorlarida (qarang Bessemer jarayoni, Tomas jarayoni) va marten penila qayta ishlanib, poʻlatga aylantiriladi. Quyma choʻyanlar domna choʻyanlarining taxminan 16% ini tashkil qiladi. Ularni qayta eritib, quymalar olinadi. Domna pechidan chiqadigan toshqol (shlak) va domna gazi ham sa-noatda ishlatiladi. Toshqoldan sement, beton, oʻgʻit va kurilish sanoatida ishlatiladigan kuymalar olishda foydalaniladi.
D. i. ch.da xomashyo sifatida temir rudasi, yoqilgʻi va flyuslar ishlatiladi. Ruda sifatida kizil, qoʻngʻir, magnit hamda shpat temir toshlari qoʻllaniladi. Maxsus choʻyanlar olish uchun tabi-iylegirlangan temir va marganets rudalaridan ham foydalaniladi. Eri-tishdan oldin rudalar boyitiladi (foydali minerallar zararli qoʻshim-chalardan tozalanadi). Yoqilgʻi sifatida koks, flyus sifatida, asosan, ohaktosh, dolomit va marten pechidan chikadigan toshqollar ishlatiladi.
Domna pechi koloshnik orqali shixta (pechga tashlanadigan materiallar — koks, aglomerat va b.) bilan toʻldiriladi. Shixta avval ruda maydonidagi uralarga yoki vagonlarda toʻgʻri bunkerlar estakadasiga keltiriladi. Koks va aglomerat (yiriklashtirilgan ruda) tas-mali transportyorlar yordamida koks batareyasi yoki aglomerat fabrikasidan ham keltirilishi mumkin. Shixta aravacha-bunkerlardan avval tarozi-vagonlarga, soʻngra skiplar (oʻz-oʻzidan boʻshaydigan aravachalar) ga solinadi. Ikki skip chigir (lebyodka) yordamida koʻprikdan koʻtarilib, shixtani yuklash qurilmasiga toʻkadi. Shixta taqsimlovchi moslamaga tushib, kichik konusni ochadi va to'quvchi moslamaga, soʻngra katta konusni ochib, pechning ichiga tushadi. Har bir shixta solinganidan soʻng taqsimlovchi moslama kichik konus bilan birga 60° buriladi, natijada shixta tekis solinadi.
Domna jarayoni ulchov asboblari yordamida kuzatib boriladi. Olinadigan chuyan turi va asboblarning kursatishiga qarab shixta tarkibi, havo temperaturasi va miqdori oʻzgartirib turiladi
9. Domna jarayoni maxsulotlari
Rudalardan temir olish uning oksidlarini uglerod (II) oksid va ko'mir (koks) bilan qaytarishga asoslangan. Bunda toza temir emas, uning ko'mir va boshqa qo'shimchalar (kremniy, marganes, oltingugurt, fosfor) bilan qotishmasi olinadi. Bu qotishma с ho ‘yan deyiladi.
Cho'yan domna pech/arida suyuqlantirib olinadi. Bu hajmi 5000 m3 va balandligi 80 m gacha boigan, ichki tomoniga o'tga chidamli g'isht qoplangan va tashqi poiat giloff(mustahkam boiishi uchun) bor murakkab inshootdir. Domnaning yuqorigi yarmi shaxta, yuqorigi teshigi — koloshnik, eng keng qismi — raspar, pastki qismi — gorn deyiladi.
Boshlangich materiallar: shixta — tarkibida temir oksidi, shuningdek, koks, fluslar (suyuqlantirgichlar) bor ruda. Koks issiqlik manbayi boiib xizmat qiladi, shuningdek undan qaytaruvchi — uglerod (II) oksid olish uchun foydalaniladi. Fluslar bekorchi jinsni oson suyuqlanadigan birikmalarga — shlaklarga aylantiradi.
Domnaga koloshnik orqali boshlangich materiallar (navbatlashib keladigan qatlamlar holida) solinadi. Ko'mirning yonishi va zaruriy temperaturani saqlab turish uchun gorndagi maxsus teshik orqali kislorodga boyitilgan havo puflanadi.
Gornning yuqorigi, temperatura 1850°C ga yetadigan qismida koks 600— 800°C gacha qizdirilgan, puflanadigan havo oqimida shiddat bilan yonadi:
Domnadan chiqayotgan gaz koloshnik gazi yoki domna gazi deyiladi. Uning tarkibida 30% gacha uglerod (II) oksid, azot, uglerod (IV) oksid bo‘ladi va maxsus inshootlarni — domnaning havo qizdirgichlarini (kauperlarni) qizdirish uchun foydalaniladi; domnaga beriladigan havo kauperlarda 600—800°C gacha qiziydi.
10. Po‘lat olish texnologiyasi asoslari.
Poʻlat (pols. stal, nem. Stahl) — temir va uglerod (va boshqa unsurlar) deformatsiyalanuvchan (bolgʻalanuvchan) qotishmasi, tarkibidagi uglerod miqdori 2,14 % dan oshmaydi va 0,02 % dan kam emas. Uglerod temir qotishmalarida mustahkamlik va qattiqlik xususiyatlarini oshirib, plastiklik va yopishqoqlik xususiyatlarini pasaytiradi. Poʻlat — mashinasozlik, transport, qurilish va boshqa koʻp sohalarda muhim material hisoblanadi. Asboblozlik poʻlatlari oʻzining oson kesiluvchanligi bilan ajralib turadi.
Zichligi — (7,7-7,9)*10³ kg/m³;
Solishtirma ogʻirligi — (7,7-7,9) g/cm³;
Erish temperaturasi — 1300—1400 C ;
Юқорида келтирилган фикрлардан маълумки, пўлат асосий конструкцион материал бўлиб, у чўянга нисбатан пухта, пластиқ қоникарли оқувчанликка, пайвандланувчанликка ва кесиб ишланувчанликка эга Ле­кин солиштирма оғирлигининг каттароклиги, коррозияга тезроқ белрилишига қарамай машинасозликда улардан чўянлардек турли шаклли қуймалар, прокат махсулотлар олишда кенг фойдаланилади. Айниқса, уларнинг юқори сифатли, легирланган махсус хоссали навларига талаб борган сари ортмокда. Металлургия корхоналарида ҳозирда пўлатларни асосан конверторларда суюк чўян сатҳига кислород хайдаш йўли билан, мартен ва электр печларда ишлаб чиқарилмокда. Бу усулларда шихта таркибидаги С, Si, Мп, Р элементлари оксидланади, оксидлар эса бирикиб шлак ҳосил қилади. Натижада уларнинг миқдори кескин камаяди. Бунда борувчи кимёвий реакциялар тезлиги шихта таркибига, температурага боғлик бўлади.


11.Kislorod konvertorida po‘lat ishlab chiqarish.