Qo'shma gaplar. Sodda va qo'shma gaplar bilib oling

O‘g‘ri o‘g‘riligini qo‘ysa qo‘yadi, ...oq poshsho zolimligini qo‘ymaydi. (M. Ismoiliy) 

       Gapni  gap  qilib  turgan  asosiy  belgi  uning  kesimlik  (predikativlik)  belgisi  ekanligidan  xabaringiz  bor. 

Gapning  kesimlik  belgisi  kesimlik  ma’nolarini  [zamon,  shaxs-son,  tasdiq,  inkor,  modal  (mayl)lik] 

ifodalovchi kesimlik shakllari orqali ifodalanadi. Kesimlik ma’nosini ifoda etgan har qanday sintaktik birlik 

gap sanaladi. Masalan, Borma+sa(y)+di+m. Ko‘m-ko‘k dala. Bu gaplarning birinchisida kesimlik ma’nolari 

alohida-alohida kesimlik shakllari: tasdiq-inkor ma’nosi -ma shakli orqali, modal (mayl) ma’no -sa(y) shakli 

orqali, zamon ma’nosi -di shakli orqali, shaxs ma’nosi esa -m shakli orqali ifodalanmoqda. Ikkinchi gapda 

ham shu kesimlik ma’nolarining hammasi: tasdiq, aniqlik (modal ma’no), hozirgi zamon, III shaxs ma’nolari 

anglashiladi,  lekin  ular  moddiy  ko‘rsatkichlarga  ega  emas.  Nol  ko‘rsatkich  orqali  umumiy  tarzda 

ifodalangan. Ana shu ma’nolar mavjudligi uchun ham u sintaktik birlik gap sanaladi. 

Gap  uchun  muhim  belgi  sanalgan  kesimlik  belgisining  miqdori  gaplarni  sodda  va  qo‘shma  gaplarga 

bo‘lishga asos bo‘ladi. 

Bitta kesimlik belgisiga ega bo‘lgan gap sodda, ikki va undan ortiq kesimlik belgisiga ega bo‘lgan gap 

esa qo‘shma gap sanaladi. 

Qo‘shma  gap  ikki  va  undan  ortiq  sodda  gaplarning  o‘zaro  grammatik  va  mazmuniy  munosabatidan 

tashkil topadi. 

Juda muhim. Qo‘shma gap tarkibidagi sodda gaplarning grammatik munosabati deganda, shu 

sodda  gaplarning  bir-biri  bilan  ma’lum  grammatik  vositalar  (bog‘lovchilar,  yuklamalar, 

olmoshlar,  ohang)  yordamida  bog‘lanishi  tushuniladi.  Mazmuniy  munosabati  deganda  esa, 

qo‘shma gap tarkibidagi sodda gaplarning mazmuniy muvofiqligi tushuniladi. 

 

Har  qanday  sodda  gap  o‘zaro  bog‘lanib,  qo‘shma  gapni  hosil  qila  bermaydi.  Faqat  o‘zaro  mazmuniy 

muvofiq  bo‘lgan  gaplargina  bir-biri  bilan  bog‘lanib,  qo‘shma  gapni  tashkil  etadi.  Masalan:  Qor  yog‘di  va 

gullar ochildi; Bahor keldi, paxta terimi boshlandi deb bo‘lmaydi, chunki bu gaplar bir-biri bilan mazmunan 

muvofiq kelmaydi. 

Qo‘shma  gapni  tashkil  etgan  sodda  gaplar  alohida  qo‘llangan  sodda  gaplar  bilan  teng  emas.  Alohida 

qo‘llangan  sodda  gaplar  grammatik,  mazmun  va  ohang  tugalligiga  ega  bo‘ladi,  ammo  qo‘shma  gap 

tarkibidagi sodda gaplar esa bunday xususiyatga ega emas. Ularning har biri garchi gapning asosiy belgisini 

---

16 

 

o‘zida  namoyon  etsa  ham,  grammatik,  mazmun  va  ohang  tugalligi    qo‘shma    gapning    oxirida  namoyon 

bo‘ladi.  Shuning  uchun  qo‘shma  gap  tarkibidagi  sodda  gaplar  alohida-alohida  gaplar  emas,  balki  bir 

umumiy  gapning qismlari  sanaladi. Bir qismning  ohangi  ikkinchi   qismni talab qilib  turadi. Masalan: Suv 

keldi — nur keldi. 

      Eslab  qoling.  Ikki  va  undan  ortiq  sodda  gaplarning  o‘zaro  grammatik,  mazmun  va  ohang 

tomondan bog‘lanishidan tashkil topgan sintaktik butunlik qo‘shma gap deyiladi. 

 

     mashq. O‘qing. Qo‘shma gap qismlarini o‘zaro bog‘lovchi vositalarni aniqlab tahlil qiling. 

   1.  Ulug‘bek  hamma  narsadan  xabardor  edi-yu,  lekin  Abdullatif  uyushtira  boshlagan  fitnadan,  uning 

xoinlik ko‘chasiga kirib borayotganidan bexabar edi. 2. Ulug‘bekning birdan bir maqsadi o‘rtadagi nizoni 

tinch yo‘l bilan bartaraf qilish edi, faqat shuni o‘yladi, shuning ketidan tushdi. 3. Ulug‘bek yig‘ilganlarga 

bir-bir nazar tashladi, lekin hamma yer chizib o‘tirardi. 4. Abdullatif yana bir necha bor Abulqosim Bobur