QàràQàlpàQ tIlI 0-klàss uShÍn SàBàqlÍq Qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn nókiS «Bilim» 2017 Qàràqàlpàq tili

44-shšnš®šw.
Házirgi kúnde tilimizge jańadan kirgen sózlerge mısal 
jazıń. 
§ 14. FRAZEOLOGIYALÍQ SÓZ DIZBEKLERINI| 
STILLIK AYÍRMASHÍLÍǴÍ
45-shšnš®šw.
Qara háripler menen jazılǵan sóz dizbekleriniń mánilerin, 
qawıs ishine alınǵan mánilik sıńarları menen salıstırıń. Qanday ayırmashılıq 
bar? Aytıp beriń. 
1. Turımnıń «sen qala ber, ata» degenine qulaq aspay (tıńlamay), 
Qońırattan jańa kelgen Esengeldi Qulımbetke bir qolqa salıp qalajaq 
(aytıp). (Q. S.) 2. Úydi bosatqanıń maqul. Meshelin baǵa almaymız. 
Balama qız qapılmas, — dep Gúlbiyke kempir úydi basına kóterip 
(baqırıp), kátqudalarǵa jeńislik bermedi (qaytpadı, jeńilmedi). (T. Q.) 

---

46
3. Ayshagúl jeńgey eri Qalmurat aǵa menen usı fermaǵa kelerde 
geypara awzı bos sózshil adamlar olardıń sırtınan hár túrli at taǵıp 
(jamanlap), kók eshekke teris mindirip (jamanlap ta) qoydı. (Ó. X.) 
4. Túrgel, belińdi buw! (ǵayratlan). (T. Q.) 
Frazeologiyalıq sóz dizbekleri tereń mánili awıspalı hám 
obrazlı bolıp keledi. Olar kúndelikli sóylew tájiriybesinde pikirdi 
tolıq, anıq hám tásirli etip jetkeriwde ayrıqsha xızmet atqaradı. 
Usı kózqarastan frazeologiyalıq sóz dizbeklerine tildiń qaymaǵı 
sıpatında baha beriledi. Ullı rus ilimpazı M. V. Lomonosov 
olardı tildiń marjanı dese, V. G. Belinskiy frazeologiyalıq sóz 
dizbeklerin sózlik quramda tildiń xalıqlıq tulǵası, xalıq tiliniń 
túp baylıǵı dep atadı. Olardıń tildegi ornına joqarı baha berdi. 
Frazeologiyalıq sóz dizbekleri ayrıqsha sóz marjanları sıpa-
tında kózge túsedi. Xalqımız «adam kórki saqal, sóz kórki 
maqal» dep biykarǵa aytpaǵan. Sózge kórik, pikirge obrazlılıq 
hám ótkirlik beriw arqalı tıńlawshıǵa aytayın degen oyıńdı 
tolıq hám tásirli etip jetkeriwde olardıń ornı bólek. Sonlıqtan, 
awızeki sóylew stilinde de, jazba stillerdiń túrli tarawlarında 
da frazeologiyalıq sóz dizbekleri stillik maqsette keńnen 
paydalanıladı. Máselen, mına mısalda «ıǵbalıń janbasa» degen 
sóz dizbeginiń qollanılıw jaǵdayına kewil awdarayıq: — «Kete 
ber, shıraǵım», — dedi Nurjamal Aysánemge qarap, — ıǵbalıń 
janbasa, zamanıń tıńlamasa, ne ilajıń bar. (K. S.) 
Tilde «ıǵbalı janbasa» — frazeologiyalıq sóz dizbegi kelis-
pese, turmısı jaqsı bolmasa usaǵan mánilerdi ańlatadı, biraq sol 
sóz dizbegi ańlatqan mánidey tásirlilikke iye emes, sonlıqtan 
bul pikirde sóylewshiniń tıńlawshıǵa qatnasın, ishki sezimlerin 
bildiretuǵın jaǵday kemis, jetkiliksiz bolıp qaladı. 
Frazeologiyalıq sóz dizbeginiń usınday xızmeti onıń tildiń 
ózgeshe stillik baylıǵı ekenliginen derek beredi. 
Olar, ásirese, publicistikada hám kórkem ádebiyatta stillik 
maqsette jiyi paydalanıladı.