QàràQàlpàQ tIlI 0-klàss uShÍn SàBàqlÍq Qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn nókiS «Bilim» 2017 Qàràqàlpàq tili

---

1
E. BErdimuratov, Sh. aBdinazimov, 
z. iSmaylova
QàràQàlpàQ tIlI
10-klàSS uShÍn SàBàqlÍq
Qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw
ministrligi tàstıyıqlàǵàn
nókiS
«Bilim»
2017

---

2
Qàràqàlpàq tili. 10-klàss ushın sàbàqlıq. 
Nókis, «Bilim», 2017-j. 112 bet.
uok: 811.512.121 (075.3) 
kBk: 81.2 qar
B—64
Avtorlar: E. Berdimuratov,
Sh. Abdinazimov,
Z.Ismaylova.
Respublikalıq maqsetli kitap qorı qarjıları esabınan basıp shıǵarıldı.
Pikir bildiriwshiler:
p. Niyetova — Nókis qalalıq 15-sanlı mekteptiń qaraqalpaq tili
hám ádebiyatı páni muǵallimi;
A. Ábdiev — Berdaq atındaǵı QMU «Qaraqalpaq til bilimi» 
kafedrasınıń oqıtıwshısı, filologiya ilimleriniń kandidatı.
© E.Berdimuratov hám t.b.
© «Bilim» bàspàsı, 2017.
ISBN 978-9943-4440-1-0
UOK: 811.512.121 (075.3) 
KBK: 81.2 Qar
B—64

---

3
§ 1. TILDI| JÁMIYETLIK XÍZMETI
Tildiń jámiyettegi xızmeti oǵada ullı. Ol adamlar arasındaǵı 
qarım-qatnas quralı xızmetin atqaradı. 
Til — jámiyetlik turmısta eń áhmiyetli xızmetlerdi iske asıradı. 
Ol hárqanday óndiriste shólkemlestiriwshi, jámáát bolıp islewshi 
adamlardıń pikir alısıwınıń, tájiriybe almasıwınıń qatnas quralı. De-
mek, til hám jámiyet bir-biri menen tıǵız baylanıslı boladı, sebebi 
tilsiz jámiyet te, jámiyetsiz til de bolmaydı. Tilsiz jámiyetlik óndi-
risti shólkemlestiriw hám rawajlandıriw múmkin emes. 
Til jámiyetlik qubılıs degende, ol bir jámiyetlik dáwirdiń yáki 
basqıshtıń ǵana qatnas quralı dep qaralmaydı. Ol barlıq jámiyet-
lik basqıshlar ushın teńdey xızmet atqaradı. Sonlıqtan da, ol belgili 
jámiyetlik qatlamnıń dóretpesi emes, al gúllán jamááttiń, xalıqtıń 
dóretpesi retinde xızmet etedi. 
Til qatnas quralı xızmetin atqarıw menen birge, adamnıń oylawı, 
sanası menen de tıǵız baylanıslı. Hárbir millet til arqalı dúnyanı 
tanıwdı qabıllaydı, qorshaǵan ortalıqtı milliy kóz benen kóredi. 
Ózin qorshaǵan ortalıq adamnıń oyı, pikiri til arqalı bildiriledi. 
Usı til arqalı biziń sanamızda tayar bolǵan pikirimiz sırtqa shıǵadı, 
ekinshi adamǵa, jámáátke jetkeriledi. Sonlıqtan da, til — oydıń 
sırtqı kórinisi, oydı sırtqa shıǵarıwshı qural retinde xızmet atqaradı. 
Bul jaǵı da tildiń qatnas qurallıq xızmetin atqaradı. 
Demek, til, birinshiden, jámiyettegi adamlar arasındaǵı qarım-
qatnas jasaw, bir-biri menen túsinisiw hám óz ara pikir alısıwshı 
qural bolıp tabılsa, ekinshiden, adam sanasındaǵı oydı, pikirdi 
ámeliy jaqtan júzege shıǵarıwshı qural bolıp esaplanadı. Bul jaǵınan 
til eki túrli xızmetti — kommunikativlik hám ekspressivlik xızmetlerdi 
atqaradı. 
Til arqalı adamlar arasındaǵı qarım-qatnasınıń iske asıwı onıń 
kommunikativlik xızmeti dep ataladı. Al, adamlar ózleriniń oyı, 
pikirin sózlerdiń, sóz dizbekleriniń hám gáplerdiń járdemi arqalı 
tıńlawshıǵa dál, túsinikli, tıyanaqlı etip jetkeredi. Bul tildiń eks-
pressivlik xızmeti bolıp tabıladı. Bulardıń ekewi de bir-biri menen 
tıǵız baylanıslı boladı. Til arqalı qarım-qatnas jasaw tek ápiwayı jay 
sózlerdiń yamasa gáplerdiń jıyıntıǵı arqalı bildirilip qoymay, tildiń 
ekspressivlik qurallarınan da keń paydalanıladı. 

---

4
Sonday-aq, qaraqalpaq tili qaraqalpaq xalqınıń qarım-qatnas 
quralı sıpatında xızmet atqarıwı menen birge, ol biziń hárqanday 
oyımızdı da júzege shıǵarıwdıń tiykarǵı quralı bolıp xızmet atqaradı. 
Qaraqalpaq tiliniń jámiyetlik xızmeti sońǵı dáwirlerde birqansha 
keńeydi. Qaraqalpaq xalqı óz ana tilinde siyasiy-jámiyetlik islerdi alıp 
baratuǵın boldı, ana tilinde nızamlar shıǵarıladı, májilisler ótkeriledi, 
gazeta-jurnallarda járiyalanıp, radioesittiriwleri, telekórsetiwler alıp 
barılmaqta. Mákemelerde, ilim hám bilimlendiriw tarawlarında, 
ádebiyat hám kórkem ónerde ana tilimizdiń múmkinshiliklerinen 
keń túrde paydalanıladı. Qaraqalpaq ádebiy tiliniń kórkem ádebiyat, 
publicistikalıq, ilimiy hám rásmiy is qaǵazlarınıń stilleri keń 
rawajlandı.