QàràQàlpàQ tIlI 0-klàss uShÍn SàBàqlÍq Qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn nókiS «Bilim» 2017 Qàràqàlpàq tili

§ 5. QARAQALPAQ TILI – TÚRKIY TILLER 
TOPARÍNÍ| BIRI
Qaraqalpaq tili shıǵısı boyınsha altay tilleri tuwısınıń túrkiy tiller 
toparına, al túrkiy tilleriniń bóliniwi boyınsha qıpshaq qáwiminiń 
toparına kiredi. Qıpshaq tilleriniń toparın házirgi túrkiy tillerdiń 11 
tili quraydı, sonıń 10 tili (qarayım tilinen basqası) óziniń ádebiy 
tiline iye. Bul tiller batıs hám shıǵıs túrkiy tilleri bolıp, úlken eki 
toparǵa bólinedi. 
Qıpshaq tilleriniń batıs toparı 9 tildi óz ishine qamtıydı. Olardıń 
toparı bir-birine tuwıslas, jaqınlıǵı boyınsha úsh topardı dúzedi. 
1. Qıpshaq-bolgar kishi toparı (tatar, bashqurt tilleri). 
2. Qıpshaq-polovec kishi toparı (qarayım, qumıq, qarashay-balqar 
hám qırım tatarı tilleri). 
3. Qıpshaq-noǵay kishi toparı (noǵay, qaraqalpaq, qazaq tilleri). 
Al qıpshaq tilleriniń shıǵıs toparı qıpshaq-qırǵız kishi toparı: 
qırǵız, altay tillerin óz ishine aladı. 
Házirgi túrkiy tuwıslas tiller 25 ke jaqın tuwısqan tillerdi óz ishine 
qamtıydı. Bul tillerde sóylewshi xalıqlar aymaqlıq (territoriyalıq) 
jaylasıwı jaǵınan 5 toparǵa bólinedi:
Birinshi toparǵa Litvanıń, Ukrainanıń batıs wálayatlarında hám 
Moldovanıń qublasında jasawshı gagauz, qırım tatarı hám qarayım 
tilleri kiredi. 

---

12
Ekinshi topardı Kavkazdaǵı túrkiy tiller: azerbayjan, qumıq, 
qarashay-balqar, noǵay tilleri dúzedi. 
Úshinshi toparǵa Volga boyları hám Uraldaǵı túrkiy xalıqlar: ta-
tar, bashqurt, chuvash tilleri kiredi. 
Tórtinshi toparǵa Orta Aziya respublikaları hám Qazaqstan 
xalıqları: ózbek, qaraqalpaq, qazaq, uyǵır, qırǵız, túrkmen tilleri 
birlesedi. 
Besinshi topardı Sibirdegi túrkiy xalıqlardıń (yakut, tuba, altay, 
oyrat, xaqas) tilleri dúzedi. Túrkiy tilleriniń bul bóliniwi tillerdiń 
bir-birine tuwıslıq jaqınlıǵına qaray emes, al aymaqlıq bóliniw-
ge tiykarlanǵan. Tariyxtan belgili, Skif (Saq), Úysin, Qańlı, Oǵız, 
Qıpshaq qáwimleri Sibir, Qazaqstan, Orta Aziya, Edil (Volga), Kaspiy 
jaǵalawların erteden mákan etken. Biziń dáwirimizdiń besinshi ásiri-
nen baslap, bul orınlarda túrkiy xalıqları jámlesip, túrkiy qaǵanatı 
(xanlıǵı) ornaydı. Házirgi túrkiy xalıqları dep atalatuǵın azerbay-
jan, túrkmen, ózbek, qazaq, qırǵız, qaraqalpaq, tatar, bashqurt, al-
tay, xakas, uyǵır, shuvash, oyrat, tuva hám taǵı da basqa xalıqlar 
túrkiy qaǵanatına birlesip, ruw-qáwimler tiykarında qáliplesken. V 
ásirden baslap usı atalǵan ruwlardıń bárine túsinikli ortaq túrkiy tili 
qáliplese baslaydı. Bul tilde VII—IX ásirler aralıǵında túrkiy jazıwı 
(runalıq jazıw), soń uyǵır jazıwı paydalanılǵan. IX ásirden baslap 
arablar házirgi Orta Aziya, Qazaqstan jerlerin basıp aladı. Nátiyjede, 
túrkiy xalıqlar X ásirden baslap arab álipbesindegi jazıwǵa kóshedi 
hám XI ásirden baslap arab álipbesine tiykarlanǵan túrkiy xalıqları 
ushın ortaq ádebiy til qáliplesedi. Arab álipbesine tiykarlanǵan bul 
ádebiy til XX ásirdiń 30-jıllarına deyin Orta Aziya xalıqlarınıń, 
sonıń biri qaraqalpaq xalqınıń da jazba ádebiy tili retinde qollanılıp 
keldi. 
Qaraqalpaq tiliniń túrkiy tilleriniń biri retinde óz aldına bóliniwi 
Altın Ordanıń qulaw dáwirinen sońǵı XV—XVI ásirlerge tuwra ke-
ledi. Bul dáwirde Altın Ordanıń qulawı menen jeke-jeke xanlıqlar 
dúziledi. Jeke-jeke xanlıqlardıń dúziliwi menen ruw hám qáwimler 
xalıq bolıp birlesedi. Usı dáwirlerde qaraqalpaq xalqı Noǵay xanlıǵına 
siyasiy jaqtan ǵárezli bolıp qaladı. Sońǵı tariyxıy sebeplerge baylanıslı 
qaraqalpaqlar noǵaylılar awqamınan bólinip, Edil, Jayıq boyların tas-
lap Sırdárya boylarına awısadı. 
Qaraqalpaq xalqınıń sóylew tili, ilimpazlardıń boljawlarına qara-
ǵanda, XI—XIII ásirlerdegi oǵız-pecheneg qáwimleriniń shıǵıs hám 

---

13
batıs bóleginiń til ózgesheliklerin qabıl etiw tiykarında, XIV—XVI 
ásirlerdegi úlken noǵay Ordasına qaraslı dáwirinde qáliplesedi. Házir-
gi qaraqalpaq sóylew tili, tiykarınan, arqa hám qubla dialekti bolıp 
ekige bólinedi. Qaraqalpaq ádebiy tili usı eki dialekttiń tiykarında, 
kóbirek arqa dialektlik ózgesheliklerdi qamtıw menen qáliplesken.