QàràQàlpàQ tIlI 0-klàss uShÍn SàBàqlÍq Qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn nókiS «Bilim» 2017 Qàràqàlpàq tili

Tómendegi sorawlarǵa juwap beriń: 
1. Qaraqalpaq tili shıǵısı boyınsha qaysı toparǵa kiredi?
2. Túrkiy tilleriniń qıpshaq toparın neshe til quraydı hám tuwısqanlıq
jaqınlıǵı boyınsha bóliniwin aytıp beriń. 
3. Házirgi túrkiy tillerinde sóylewshi túrkiy xalıqlardıń geografiyalıq
jaylasıw orınların aytıń hám sol orında qaysı xalıqlar jasaydı?
4. Qaraqalpaq tiliniń óz aldına túrkiy tilleriniń biri retinde qálip-
lesiw dáwirin aytıń hám onıń házirgi jazba ádebiy tili kóbirek 
qaysı dialektke tiykarlanadı? 
§ 6. QARAQALPAQ TILINI| IMLASÍ HÁM ONÍ| 
SÚYENETUǴÍN NEGIZLERI
Imla — sózlerdiń hám ondaǵı dawıslı, dawıssız seslerdiń, túbir hám 
qosımtalardıń, mánili hám kómekshi sózlerdiń, qospa sózlerdiń bir 
qıylı durıs jazılıw qádeleriniń jiynaǵı. Imla hámmeniń birgelki durıs 
jazıwın támiyinleydi. Jazıwda imlalıq qádelerdi qatań saqlaw awızeki 
sóylewde fonetikalıq, leksikalıq, grammatikalıq qádelerdi qatań saqlaw 
menen barabar boladı. Sesler durıs aytılmasa, awızeki sóylewde sóz-
ler tańlap alınbasa, grammatikalıq qurallardan orınlı paydalanılmasa 
oǵan túsiniw qıyın bolatuǵını sıyaqlı, sawatsız jazılǵan jazıwǵa (xatqa) 
túsiniw de qıyın boladı. 
Durıs jazıw ushın imla qaǵıydaların dúzgende fonetika, morfo-
logiyalıq, tariyxıy negizlerge tiykarlanıladı. Qaraqalpaq tiliniń imla-
sında fonetikalıq hám morfologiyalıq negiz baslı orındı iyeleydi. 
Fonetikalıq negiz boyınsha sesler qalay esitilse, solay jazıladı. Mısalı: 
qala, tana, tarnaw, basqarma hám t. b. 
Bir fonemanıń ózi fonetikalıq jaǵdaylardıń sebebinen ózgerislerge 
ushırap aytılıwına, belgili dárejede hár qıylı bolıp aytıladı. Hár túrli 
bolıp aytılıwına qaramastan, onı bir fonema dep esaplaymız. Mısalı: 
tıs, tis, tus, tús degen sózlerde t bir fonema dep tanılǵanı menen 

---

14
aytılıwı hám esitiliwi jaǵınan tórt túrli bolıp tur. Soǵan qaramastan, 
bulardıń bir tańba menen jazılıwı fonetikalıq negiz tiykarında boladı. 
Sózlerdiń esitiliwine qarap emes, al túbir hám qosımtalardıń 
dáslepki pútinliginiń saqlanıp jazılıwı morfologiyalıq negiz tiykarında 
boladı. Mısalı: bashshı—basshı, qoshshı—qosshı, ishshil—izshil, azań-
ǵı—azanǵı, túńgi—túngi, isembedi—isenbedi, kómbedi—kónbedi, joń-
qa—jonqa, qıylan—qıynal (túbiri qıyıl emes, al «qıyın»). 
Házirgi qaraqalpaq tilinde fonetikalıq jaqtan da jazılıwın dálillew-
ge bolmaytuǵın, jazıwda dástúrge aylanǵanı boyınsha jazılatuǵın 
ayırım sózler bar. Bulardı tariyxıy negiz tiykarında jazılǵan sózler 
deymiz. Mısalı: samal—shamal, salı—shalı, salǵam—shalǵam, aylan-
ba—aynalma hám t.b. Bul jubaylaslardıń aldınǵıların jazıwda qabıl 
etiwimiz tariyxıy negiz tiykarında boladı.