QàràQàlpàQ tIlI 0-klàss uShÍn SàBàqlÍq Qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn nókiS «Bilim» 2017 Qàràqàlpàq tili

§ 8. TIL HÁM STIL. STILISTIKA HAQQÍNDA TÚSINIK
Biz til arqalı bir-birimiz benen pikir alısamız, qanday da bir 
qubılıs, waqıya haqqında xabarlaymız, sóylesemiz. Oy-pikirimizdi 
bayanlaw ushın tildiń sózlik quramınan, sózlerdiń mánili bólekleri-
nen, olardıń aytayın degen oy-pikirdiń maqsetine, mazmunına qaray 
gáp ishinde baylanısıw usıllarınan paydalanamız. Qanday bolǵanda 
da óz oyımızdıń hám sezimlerimizdiń tıńlawshıǵa dál hám anıq 
jetiwine umtılamız. Solay da geypara jaǵdaylarda aytayın degen oy-
pikirimiz, tıńlawshıǵa yamasa oqıwshıǵa anıq hám tolıq jete almay 
2 — Qaraqalpaq tili, 10-kl.

---

18
qaladı. Nátiyjede, pikir alısıw, onıń iske asıwı, awızsha yamasa 
jazba túrde bir nárse haqqında xabarlaw, oy-pikirdiń maqseti hám 
mazmunına baylanıslı tásirleniw jaqsı bolmay shıǵadı. Bunıń tiykarǵı 
sebebi nede dep oylaysız? Sebebi, awızeki yamasa jazba túrde til 
arqalı qatnas jaǵdayında sózlerdi hám sóz mánilerin durıs yamasa 
nadurıs tańlawda, sózlerdiń grammatikalıq ózgeriwlerin, baylanısların 
ádebiy tildiń talaplarına sáykes jetkilikli yamasa jetkiliksiz dárejede 
paydalanıwda. Máselen, ullı klassik shayır Berdaqtıń «Jaqsıraq» 
qosıǵınan alınǵan mına qatarlardı alıp qarayıq:
Jumıs isle tuwılǵan
soń el ushın,
Janıńdı ayama elde er ushın,
Kindikten qan tamıp, tuwǵan jer ushın,
Ólip ketkenińshe xızmet jaqsıraq. 
Usı tórt qatar qosıqta shayırdıń tuwǵan elge muhabbatı, er ushın, 
el ushın azamatlıq shaqırıǵı, birinshiden, kerekli sózlerdiń eń kerek-
li jerinde tańlap qollanılıwı, ekinshiden, sózlerdiń mánilik hám 
grammatikalıq jaqtan ádebiy tildiń talaplarına say baylanısıwı nátiy-
jesinde dál, anıq hám tásirli bolıp shıqqanlıǵı sezilip tur. Aytayıq, 
shayır usı kuplettegi mazmunnıń ótkirligi ushın «tuwılǵan soń», 
«janıńdı ayama», «kindikten qan tamıp», «tuwǵan», «ólip ketkenińshe» 
usaǵan sóz hám sóz dizbeklerin oǵada durıs paydalanǵan. 
Al, mına mısaldı qarań: Ol sıyqı kelisken adam edi. Bul gápte 
grammatikalıq jaqtan sózlerdiń baylanısı durıs, biraq «sıyqı» sózi 
ol adamnıń sımbatlı adam ekenin ańlatıwdan ádewir alıs, óytkeni 
«sıyqı» sózinde kemsitiwshi máni bar, sonlıqtan ol «kelisken» sóziniń 
mánisi menen baylanıspay tur. Sózlik quramda «sıyqı» sózine máni-
lik jaqın sózlerdiń toparı bar: kelbeti, sımbatı, pishini, sıqılı t.b. 
Solardıń ishinde kelisken sózi menen kelbeti sózi ǵana mánilik 
baylanıstı támiyinley aladı: Ol kelbeti kelisken adam edi. 
Til arqalı qatnastıń túrlerine, belgili jaǵdayǵa, sóylewdiń maqse-
tine hám mazmunına xızmet jaǵınan til qurallarınıń beyimlese 
qollanılıwı stil dep ataladı. 
Til — obyektiv ómir súretuǵın hám sol tilde sóylewshiler ushın 
birdey ortaq qatnas qurallarınıń strukturalıq birligi. Al, sóylew bol-
sa usı tildiń tiykarǵı funkciyasınıń ámeliy jaqtan iske asıwı bolıp 

---

19
esaplanadı. Sebebi, til tek sóylew ushın kerek. Sonlıqtan, tildi jaman 
yamasa jaqsı dewge bolmaydı, tek sóylew jaqsı yaki jaman bolıwı 
múmkin. 
«Stil» sózi grek tilinen alınıp, grekshe stylos — taxtaǵa jazıw 
ushın súyir etip shıǵarılǵan tayaqshanı ańlatqan. Stil — ádebiy tildiń 
ólshemleri tiykarında sheber tásirli sóylep hám jaza biliw usıllarınıń 
jıyıntıǵı degen uǵımdı bildiredi. 
«Stilistika» termini grektiń jazıw quralı degen sózinen alınǵan. 
Stilistika til biliminiń bir tarawı bolıp, ol oy-pikirdi anıq hám dál 
beriw ushın qollanıladı. Onda, tiykarınan, hár túrli stiller, tildiń 
zárúrli quralların hám sóylew mádeniyatın jaqsılaw jolları úyreniledi. 
Stilistika sózi házirgi waqıtta ilimde ádebiy til stilistikası hám kórkem 
ádebiyat stilistikası bolıp eki túrli mánide qollanıladı. Olardan bi-
rinshisi — ádebiy tildiń jazba hám awızeki ólshemleriniń stilistikalıq 
sistemaların úyretedi. Ekinshisinde — kórkem ádebiy shıǵarmalardıń, 
jazıwshılardıń hám ádebiy aǵımlardıń stillik ózgeshelikleri úyreniledi. 
Ádebiy tildiń hár túrli stilleriniń jıyıntıǵın úyretetuǵın ilim til 
stilistikası dep ataladı. 
Stilistikanıń ádebiy til ólshemlerin sheber, orınlı paydalana biliw-
ge úyretetuǵın túrine ámeliy stilistika delinedi. 
Stilistika milliy ádebiy tildiń qáliplesken fonetika, leksika hám 
grammatikalıq nızamlılıqlarına tiykarlanadı, onıń orfografiya hám 
orfoepiyalıq ólshemlerin saqlaydı. Demek, stilistika awızeki sóylew 
hám jazba ádebiy tilde oydıń tolıq, túsinikli hám ótkir bolıwı ushın 
tildiń leksikalıq, fonetikalıq hám grammatikalıq ólshemlerin durıs 
paydalana biliw, sheber qollanıw ádislerin úyretedi. 
Stil sózi házirgi waqıtta júdá keń mánide qollanıladı. Sebe-
bi, turmıs talap etken hámme nárseniń óz stili bar. Ásirese, stil 
kórkem sóz sheberlerine, jazıwshılarǵa, jeke adamlarǵa, oratorlarǵa 
t.b. qatnaslı boladı. Mısalı, jazıwshınıń yamasa sóylewshiniń óz 
oyın túsinikli, ótkir etip beriw ushın ádebiy tildiń materiallarınnıń 
durıs qollanılıwı, hárbir qollanǵan sóziniń yamasa sóz dizbekleriniń 
túsinikliligi arqalı onıń sheberligi, stillik ózgesheligi belgili boladı. 
Ádebiy til ólshemlerin durıs, orınlı, sheber paydalana biletuǵın 
adamdı stilist dep ataydı. Stilist tildiń barlıq normalanın durıs 
qollanıw arqalı sóylew hám jazıw mádeniyatı jaǵınan jetilisken boladı. 

---

20
Stildiń túrleri kóp. Olardıń til materiallarınıń hár túrli janrına 
hám turmısta qollanıw ózgesheliklerine qaray birneshe túrlerin kór-
setiwge boladı. Máselen: tımsallar stili, kórkem ádebiyat stili, kitabıy 
stil, gazeta stili, ilimiy stil, ilimiy-texnikalıq stil, publicistikalıq stil, 
poetikalıq stil, prozalıq stil, janrlıq stil, jeke adam stili, oratorlar 
stili, awızeki sóylew stili hám t.b. Bul kórsetilgen stillerdiń hámme-
si de ádebiy tildiń qáliplesken, turaqlı ólshemleri tiykarında onıń 
materiallarınan orınlı, durıs paydalanadı.