QàràQàlpàQ tIlI 0-klàss uShÍn SàBàqlÍq Qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn nókiS «Bilim» 2017 Qàràqàlpàq tili

§ 9. QARAQALPAQ ÁDEBIY TILINI| FUNKCIONALLÍQ 
STILINI| TÚRLERI
Ádebiy tildiń awızeki sóylew hám jazba stilleri bar. Házirgi ádebiy 
tilimizde jazba stildiń túrleri kóp: is qaǵazlarınıń stili, publicistikalıq 
stil, ilimiy stil, kórkem ádebiyat stili sıyaqlı túrlerge bólinedi. Hátte, 
usı kórsetilgen stillerdiń de óz ishinde birneshe stillik ózgeshelikleri 
boladı. Máselen, kórkem ádebiyat stiliniń ózi poeziyalıq stil, prozalıq 
stil, satiralıq stil, tımsallar stili sıyaqlı ózgesheliklerge iye boladı. 

---

22
Ádebiy tilde samal, gúz, qıs, mektep, gazeta, kitap, jańa, jaqsı, 
jaman, uzın, qısqa, oqıw, islew, jasaw, barıw, keliw, búgin, erteń, 
bir, úsh, on, men, sen, ol, siz, biz t.b. sıyaqlı birqansha sózler 
hámme stillerde qollanıla beredi. Bunday hámme stiller ushın ortaq, 
keń qollanılatuǵın sózler ulıwma ádebiy yamasa stillik biytárep sózler 
dep ataladı. 
Stillik biytárep sózlerde qosımsha máni bolmaydı, olar gápte 
óziniń tuwra mánisinde qollanıladı. 
Awızeki sóylew stili ádebiy tildiń awızeki túri tiykarında payda 
boladı. Kóbinese awızekı sóylewde pikirdi anıq, túsinikli etip jetke-
riwge baylanıslı qarapayım sózler, naqıl-maqallar, frazeologiyalıq 
birlikler qollanıladı. Mısalı: aǵa, aǵajan, áje, apajan, apajanım, 
bawırım, qulınım, janım, yashullı, aqsaqal, Kárim aǵa, Áliyma 
apa, qorqıp kettim, janım qalmadı t.b. Sonday-aq, awızeki sóylewde 
dawıslı hám dawıssız seslerdi sozıp aytıw yamasa sózlerdiń dáslep-
ki formasın buzıp aytıw orınları da ushırasadı: pa-ay, bárekella-á, 
apa-a-a, Áliyma-a, zawıt (zavod), sot (sud), orıs (rus) t.b. Awızeki 
sóylew stilinde sózlerdiń orın tártibi erkin boladı. Pikirler qısqa-qısqa 
jay gápler arqalı bildiriledi. Olar, kóbinese tolıq emes gáp, dialog 
túrinde ushırasadı. Bul stil kórkem shıǵarmalarda qaharmanlardıń 
obrazın jasawda keń qollanıladı. 
8-shšnš®šw.
Úzindilerdi oqıp, salıstırıń. Olardıń awızeki ya jazba stilge 
tán ekenin anıqlań. 
1. Qalıń toǵay. Ańshı tar soqpaq penen baratır edi. Kiyiktiń 
kishkene ılaǵı oǵan qarsı shıqtı. Ol juwırıp kiyatır eken. Ílaq birden 
toqtadı. Qulaqların tikireytti. Ańshıǵa tańlanıp qaradı. Ílaq sonday 
sulıw. Onıń júni jipektey, kózleri jawdırap tur. Ańshı onıń súwretin 
aldı. Fotoapparat shırt etti — ılaq birden qashtı. Tap usı waqıtta barıs 
keldı. 
Ańshını kóriwden, barıs keyin qashtı. Bir-eki minuttan keyin 
ılaqtıń dawısı esitildi. Sol waqıtta ana kiyiktiń de quwanıshlı dawısı 
esitildi. Ílaq barıstan aman qutıldı. Ol anasına qosıldı. Men dım 
quwandım: kiyiktiń sulıw ilaǵına jırtqısh jete almay qaldı. 
2. — Neǵıp júrseń? Aytqanday, ha, endi bildim. Sóytip, soǵan kel-
dim desesh. 

---

23
— Joq oǵan emes, qáytip túsindirsem eken. Óziń de bileseń-ǵo, 
biraq... Há bárekella, sol awa, sol. 
— Boptı. 
Awızeki sóylew stili — bul xalıqtıń kúndelikli turmısta 
bir-biri menen tuwrıdan-tuwrı qatnas jasawınıń, sóylesiwdiń 
tiykarǵı túri. Ol kóbinese dialog sıpatında iske asadı. 
Ádebiy tildiń ólshemi sózlerdiń, grammatikalıq formalardıń, 
gáptiń qáliplesken túrde qollanılıwın talap etetuǵın bolsa, sóylew 
stilinde sózler, sóz dizbekleri, gápler ózgertilip te aytıla beredi: 
neǵıp, sóytip, desesh, qáytip, ǵo. t.b. Gáp tolıq qurılmawı da 
múmkin (biraq, sol, awa, sol), (aq altın, sarı altın, barmaqta, 
islemekte), terminler de jiyi ushırasadı (atom, molekula) h.t.b.