QàràQàlpàQ tIlI 0-klàss uShÍn SàBàqlÍq Qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn nókiS «Bilim» 2017 Qàràqàlpàq tili

Sorawlarǵa juwap beriń: 
1. Tildiń jámiyettegi xızmeti qanday? 
2. Ol ne ushın eń áhmiyetli qatnas quralı dep ataladı? 
3. Til qanday qubılıs hám ol kim ushın xızmet etedi? 
4. Tildiń kommunikativlik hám ekspressivlik xızmetleri degen ne? 
5. Qaraqalpaq tiliniń jámiyetlik xızmetleri qanday? 
6. Hárbir xalıq, millet óz tilin ne ushın ana tili dep ataydı?
§ 2. TILDI| PAYDA BOLÍWÍ HÁM RAWAJLANÍWÍ
Til de tariyxıy rawajlanıwshı qubılıs. Ol adamzat jámiyetiniń pay-
da bolıwı menen payda boladı, sol jámiyet penen birge ómir súredi 
hám rawajlanadı. 
Tildiń payda bolıwı sananıń payda bolıwı menen, rawajlanıwı 
menen tikkeley baylanıslı. Til adamlardıń bir-biri menen qatnas ja-
saw mútájligi nátiyjesinde payda bolǵan. Haqıyqatında da, sananıń 
payda bolıwı menen birge, adamnıń miynet etiw uqıplılıǵı da pay-
da boladı. Adamlardıń haywanlardan bólinip shıǵıwınıń deregi de 
sananıń sapalı miynet etiwiniń nátiyjesi bolıp tabıladı. Sananıń pay-
da bolıwı, rawajlanıwı nátiyjesinde adamlar jámlesip júriwdiń, miynet 
etiwdiń paydalı ekenin bile baslaǵan. Olardıń jámlesiwi, jámáát bolıp 
jasawı, óz ara bir-birin túsiniw zárúrligi nátiyjesinde til payda boladı. 
Jámiyettiń rawajlanıw basqıshında ruw, qáwim, xalıq hám millet til-
leri payda boldı. Birneshe ruwlardıń birigip, bir qáwimge aylanıwı 

---

5
nátiyjesinde ruw tilleri qáwim tiline aylanǵan. Al, qáwimlerden xalıq 
payda bolǵan. Qáwimlerdiń belgili bir xalıq bolıp birlesiwi nátiyje-
sinde ulıwma xalıqlıq til ósip jetilisken. Xalıqlardan milletler payda 
bolǵan. Milletlerdiń payda bolıwı, qáliplesiwi menen birge millet til-
leri payda boladı, millet tilleri qáliplesiwi ushın xalıqtıń mámleketlik 
dúzimi bolıwı talap etiledi. Qaraqalpaq milliy tili 1924-jılı Qaraqal-
paq avtonomiyalı ovlastı dúziliwi menen qáliplese basladı. 
Milletlerdiń jámiyetlik turmısındaǵı ózgerisler millet tilleriniń 
rawajlanıwına múmkinshilik berdi. Millet tilleri tariyxıy rawajlanıwshı 
qubılıs retinde úlken ózgerislerge iye boldı. Jańa jámiyetlik turmıstaǵı 
ózgerisler tildiń leksikalıq quramınıń bayıwına keń múmkinshilikler 
tuwdırdı. Tildiń leksikası burın bolmaǵan elektr, samolyot, aero-
port, kosmodrom, traktor, kombayn, ekskavator, fermer, televizor, 
radio, kolledj, akademiyalıq licey, bakalavr, magistr, tema, tekst, stil, 
test t.b. sıyaqlı jańa sózler menen tolıqtırıldı. Sonday-aq, tilimizde 
burınnan qollanılıp júrgen geypara sózlerdiń qollanılıw órisi júdá tar 
bolsa, al házir olardıń mánisi hám qollanılıwı burınǵıǵa qaraǵanda 
ádewir keńeydi, jańa sóz dizbeklerin payda etti. Mısalı: qúdiretli wa-
tan, qúdiretli texnika, awıl xojalıǵı, xalıq xojalıǵı, suw xojalıǵı, toǵay 
xojalıǵı, xojalıq esabı, bay xojalıq, diyqan adam, qaharman diyqan, 
hákim, hákimiyat t.b. 
Tildiń rawajlanıwı menen qatar onıń fonetika hám grammatikalıq 
qurılısında da ózgerisler, rawajlanıwlar boldı. Rus tili leksikasınan 
sózlerdiń kóplep ózlesiwi túpkilikli qaraqalpaq sózlerinde burın 
qollanılmaytuǵın sesler hám qaraqalpaq ádebiy tiliniń fonetikalıq 
sisteması hám orfografiyası orın aldı. Mısalı: vagon, ferma, fabrika, 
fermer, dizayner t.b. Sonday-aq, tildiń sóz jasalıw, morfologiya hám 
sintaksis tarawlarında da ózgerisler, rawajlanıwlar orın aldı.