QàràQàlpàQ tIlI 0-klàss uShÍn SàBàqlÍq Qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn nókiS «Bilim» 2017 Qàràqàlpàq tili

Qaraqalpaq tili orfografiyası hám orfoepiyası. Durıs jazıw 
qáde-leriniń jıynaǵı orfografiya delinedi. Orfografiya sózi grekshe 
orthos—durıs, grapho jazaman degen sózlerden kelip shıqqan. 
Orfografiya imla ataması menen de ataladı. Ádebiy tilde durıs 
sóylew qádeleriniń jıynaǵı orfoepiya delinedi. Orfoepiya sózi grektiń 
orthos—durıs, epos—sóylew degen sózlerinen payda bolǵan. Sózlerdiń 

---

16
aytılıwı menen jazılıwı kóbinshe sáykes keledi. Biraq, aytılıwı menen 
jazılıwı ortasında sáykeslik bola bermewi de múmkin. Sózdi dál 
jazǵanımızday etip ayta bermewimiz de múmkin. Sebebi, jazıw 
óziniń qádelerine, al sóylew óz nızamlarına iye boladı. Mısalı: 1) 
azanǵı, túngi, qanbadı, kónbedi, basshı, sezse. Bul sózler túbirleri tolıq 
saqlanıp usılay jazılǵanı menen sóylewde ózgeriske ushırap, azańǵı, 
túńgi, qambadı, kómbedi, bashshı, sesse túrinde aytıladı. Bunday 
ózgerislerdiń bolıwı dawıssız seslerdiń únlesligine (keyinli tásirge) 
baylanıslı bolıp tur. Basqasha aytqanda, túbirdiń aqırındaǵı ses 
qosımtanıń basındaǵı qońsılas sestiń ıńǵayına qaray ózgerip tur: 2) 
kúlki, túlki, qulın, julın, gúrek, júrek. Bul sózler orfografiyalıq qádeler 
tiykarında usılay jazılǵanı menen sóylewde kúlkú, túlki, qulun, julın, 
gúrók, júrók túrinde aytıladı. Bunday ózgerisler menen aytılıwǵa 
dawıslı sesler únlesligi (erin únlesligi) sebepshi bolıp tur. Basqasha 
aytqanda, aldınǵı buwındaǵı erinlik dawıslı sońǵı buwındaǵı eziwlik 
dawıslını erinlikke aylandırıp tur. Usınday ózgerisler menen aytılıwı 
orfoepiyalıq qádelerge sáykes keledi. 
Tómendegi sorawlarǵa juwap beriń:
1. Orfografiya degen ne?
2. Orfoepiya degen ne?
3. Aytılıwı menen jazılıwı ortasında sózlerde qanday ózgeshelik
boladı?
4. Dawıssızlar únlesligine baylanıslı aytılıwı menen jazılıwında ózge-
shelik bolatuǵın sózlerge mısallar keltiriń. 
5. Dawıslılar únlesligine baylanıslı aytılıwı menen jazılıwında ózge-
shelik bolatuǵın sózlerge mısallar keltiriń. 
3-shšnš®šw.
Tekstti oqıń. Stillik sheberligine dıqqat etip, ondaǵı sózler-
diń hám sóz dizbekleriniń stillik qollanılıw sheberligin túsindiriń. 
Sentyabr ayınıń bir kúnleri dayım basıwda gúzlik biyday egip 
júrip, jolbarıs kórgenligin, túni menen qorqıp jatalmay shıǵatuǵınlıǵın 
aytıp jiberipti. Jiyenim kelip bir eki kún maǵan joldas bolsın, — depti. 
Bunı esitip turatuǵın men be! Dárhal atqa er salıwǵa asıqtım, 
sonsha ańshılıq etip júrip, jolbarıstı awlap kórmegenim meni ábden 
qızıqtırdı. Jolbarıstıń dúnyadaǵı eń kúshli ashıwshaq jırtqısh haywan 
ekenligi meni qáwiplendirmedi. 

---

17
Mıltıq-dárimdi ánjamlap, atıma minip shawıp otırdım. Há de-
mey-aq jetip bardım. Dayımnıń: 
— Jolbarıstı awlama, zaya bolasań, ol kútá ashıwlı, kekli, ızalı 
haywan, tuqımqurt etedi, sál jerde qazań jeter, — degen sózleriniń 
birin de qabıl almadım. 
Qorqaq yabı shelekten de úrkedi,
Ájel jetse tósekten de túrtedi, — degen úyrenshikli qosıǵımdı aytıp, 
jolbarıstıń izin izlep toǵayǵa sińip kettim.
Men sonda qorqaqlıqtıń zıyan ekenligin anıq sezdim. Qorqpasań, 
sabırlı márt bolıwdı, hesh nárseden qorqpawdı qarsılasqan jawıńdı 
jeńip shıǵıwdı oylaydı ekenseń. Sonlıqtan da, ata-baba: 
Talap etseń, talpınıp 
Hár ńarsege jeterseń. 
Qanday qıyın ótkelden, 
Hámelin tawıp óterseń. 
Mártlik túbi murattı
Degenińe jeterseń.
Táwekel túbi qayıqtı,
Mineseń de óteseń. 
Qayǵı túbi tuńǵıyıq,
Batasań da keteseń, — dep aytıp ketken.
(Á. Shamuratov)