QàràQàlpàQ tIlI 0-klàss uShÍn SàBàqlÍq Qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn nókiS «Bilim» 2017 Qàràqàlpàq tili

62-shšnš®šw.
Qara háripler menen jazılǵan sózlerde qollanılǵan qosım-
talardıń mánilerin, ayırmashılıǵın túsindiriń. 
1. Ónerliniń qolı altın. (Naqıl) 2. Ónerpaz bolsań kel, ónerińdi 
kórset, ǵapılda qalma, balam. (Xalıq erteklerinen) 3. Ájimurat kelisigi 
kelgen, uzın boylı, jigit boldı. 4. Bir túkli gilem, bir túksiz gilem. 
(Jumbaq) 5. Qara atım qaltırawıq, qabırǵası jaltırawıq. (Jumbaq) 
6. Baltasız usta, aǵashsız kópir saladı. (Jumbaq) 7. Keń jawırınlı 
dóńgelegen bir kisi, qıymıldaydı onnan janlanar tisi, etlerine tırnap 
jara salsań da, onıń menen sirá bolmaydı isi. (Jumbaq) 
§ 17. ATLÍQTÍ| KÓPLIK QOSÍMTALARÍNŠ| 
QOLLANÍLÍW ÓZGESHELIKLERI
63-shšnš®šw.
Oqıń. Atlıq sózlerdiń qaysı sanda qollanılıp turǵanlıǵın 
aytıp beriń. 
1. Olar muz ústi menen áste adım atıp, balıqshılardıń arasına 
keldi. (K. S.) 2. Qapa bolmay-aq qoy, biraz malın alıp jep qoydıq, 
búgin keshke Shálekeler keledi deydi. (Ó. A.) 3. Qanlar aqtı qoynıma, 
Qamshılar urdı moynıma. (Alpamıstan) 4. Bellerime altın kámar bu-
waman, Námárt bolsam nege anadan tuwaman. (Alpamıstan) 5. Bes 
jasıńda aǵań menen qoy baqtıń, Sen shopanı boldıń mayda ılaqtıń. 
(Kúnxoja) 
Atlıq sózlerdiń kóplik mánisi -lar/ler qosımtalarınıń jalǵa-
nıwı arqalı ańlatılatuǵını belgili: muǵallim — muǵallimler, 
oqıwshı — oqıwshılar, kitap — kitaplar hám t.b. Geypara atlıqlar 

---

59
gáptegi mánisi boyınsha ulıwmalastırıwshı xızmet atqarıp kóp-
lik qosımtasız-aq kóplik mánide túsiniledi: Mısalı: Júweri 
kógerip kiyatır. Dúkánnan konfeta aldım. 
Bunday atlıqlarǵa kóplik jalǵawı qosılıp ta aytılıwı múm-
kin: Júweriler kógerip kiyatır. Dúkánǵa konfetalar túsipti. Kóp 
adam, gires-gires mal usaǵan sóz dizbeklerinde de sintaksislik 
usıl arqalı atlıq sózdi anıqlawshı basqa sózlerdiń kóplik máni-
ge qatnasıwına qaray atlıq sóz birlik túrinde qollanılıp, kóplik 
mánisi ańlatıla beredi. Solay da olar -lar/ler qosımtasınıń kóp-
lik mániden basqa mánilerde stillik qollanılıw jaǵdayları da, 
sonday-aq, ulıwmalastırıwshı mánige iye bolıwına qaramastan, 
atlıq sózlerdiń sóylewdiń mazmunına, jaǵdayına qaray kóplik 
qosımtasın talap etetuǵın orınları da ushırasadı. 
Mısalı: 
1. – Túye kimdiki, babajan?
– Alpamıstay erdiki. 
– Qoy kimdiki, babajan?
– Alpamıstay sherdiki. 
2. Qaytararǵa hal-dármanım kelmedi,
Qurrayt-qurrayt, sebil qalǵan, qoylarım. 
3. Biykesh-aw, kiyewler kelip tur, tósek salıp qoy, házir 
úyge kiredi. (Ó. A.)