QàràQàlpàQ tIlI 0-klàss uShÍn SàBàqlÍq Qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn nókiS «Bilim» 2017 Qàràqàlpàq tili

Jazba ádebiy til. Jazba ádebiy tildiń payda bolıwı jazıwdıń payda 
bolıwı menen baylanıslı. Óytkeni, jazba ádebiy til sol xalıqtıń ana 
tiline tán ózgesheliklerdi qamtıy alatuǵın jazıwdıń payda bolıwı menen 
júzege kelgen. Jazba ádebiy til ulıwma xalıqlıq janlı awızeki sóylew 
tiline negizlenedi. Bunıń sebebi, jazba ádebiy til usı janlı awızeki 
sóylew tili arqalı bayıydı. Ol jazba ádebiy tildi rawajlandırıwdıń 
tiykarǵı kózi, deregi boladı. Jazba ádebiy til ulıwma xalıqlıq sóylew 
tiliniń negizinde payda bolǵan grammatikalıq nızamlarǵa, qaǵıydalarǵa 
muwapıq belgili bir normaǵa túsken sóylew tiliniń qáliplesken joqarǵı 
túri bolıp tabıladı. Hárbir tildi durıs hám taza sóylep biliw, qátesiz 

---

7
jaza biliw — sawatlılıqtıń hám mádeniyatlılıqtıń belgisi. Bunıń ushın 
ádebiy tildiń ólshemlerin durıs ózlestire biliw hám orınlı paydalanıw 
kerek. 
Tapsırmalar:
1. Awızeki sóylew tili, onıń ózine tán ózgeshelikleri hám ádebiy 
tilge qatnası haqqında aytıp beriń. 
2. Jazba ádebiy til hám onıń ózgeshelikleri haqqında túsinik beriń. 
1-shšnš®šw.
Oqıń. Stillik sheberligine dıqqat etip, sózlerdiń, sóz 
ólshemleriniń hám sóz dizbekleriniń stillik qollanılıw ózgesheligin túsindiriń. 
Abbaz shayır Ibrayımdı shaqırıp, qaytadan tanıstı. Sabır muǵallim 
tanıstırǵalı beri usı kórisiwi edi. Qosıqların qaysı gáziytte shıǵarıp, 
qaysı jıyınlarda oqıp júrgeni menen qızıqtı. Ibrayımnıń esinde 
qalǵanı: 
— Qosıqlarıń júregińdi qaq jarıp shıqsın. Ne aytsań da shın 
kewlińnen berilip ayt. Sózleriń, eń áwele, ózińdi tolǵandırsın. Qay-
ta-qayta oqıǵanıńda yoshtırsın, — degeni edi. 
— Ózińdi qozǵamasa, basqaǵa qalay tásir etedi. Xalqıńdı, watanıńdı 
jırla — degeni boldı. (Sh. Usnatdinov). 
§ 3. QARAQALPAQ TILINI| RAWAJLANÍWÍ 
Kópshilik túrkiy tillerge salıstırǵanda qaraqalpaq tili keyingi 
dáwirde izertlene baslaǵan tillerdiń qatarına jatadı. Ótken ásirdiń 
aqırında baspadan shıqqan ayırım miynetlerde qaraqalpaq tili haq-
qında jáne onıń túrkiy tilleriniń belgili bir toparına kiretuǵınlıǵı 
haqqında ulıwma maǵlıwmat beriledi. 
Qaraqalpaq tilin haqıyqat ilimiy jaqtan izertlewdiń baslanıwı XX 
ásirdiń 30-jıllarına tuwra keledi desek qátelespeymiz. Durıs, oǵan 
shekem de, S. Májitov tárepinen arab álipbesinde jazılǵan mek-
tep sabaqlıqları baspadan shıǵarıldı. Biraq olardı haqıyqıy ilimiy 
miynetler dep ataw qıyın edi. 
Eń dáslepki ilimiy miynetlerdiń qatarına 30-jıllardıń basında 
jarıq kórgen ayırım miynetlerdi atap ótsek boladı. N.A. Baskakovtıń 
avtorlıǵında 1931-jılı Tórtkúl qalasında rus tilinde baspadan shıǵa-

---

8
rılǵan «Qaraqalpaq tiliniń qısqasha grammatikası» kitabın eń dáslep-
ki qaraqalpaq tilin izertlewge arnalǵan ilimiy miynet retinde kór-
setiw orınlı. Bunnan soń S.E. Malov tárepinen jazılǵan «Qaraqalpaq 
tili haqqında maǵlıwmat«, E.D. Polivanovtıń «Qaraqalpaq tiliniń 
ayırım fonetikalıq ózgeshelikleri» degen kólemli maqalaların kórse-
tiwge boladı. Atı atalǵan kórnekli tyurkolog ilimpazlardıń jazǵan 
bul miynetleri házirge shekem óz qunın joytpaǵan, óz dáwirinde 
qaraqalpaq til biliminiń rawajlanıwına tiykar bolǵan miynetler boldı. 
50-jıllar qaraqalpaq til biliminiń rawajlanıwında ayrıqsha bir basqısh 
boldı. N.A. Baskakovtıń dóretken úlken eki tomlıq «Qaraqalpaq tili» 
ilimiy miyneti usı dáwirge tuwra keledi. Bul miynettiń birinshi kitabı 
dialektologiyalıq materiallardan tursa, ekinshi kitabı qaraqalpaq tiliniń 
fonetikası menen morfologiyası máselelerine arnaldı. Sonday-aq, 
jergilikli milliy qánigeler N. Dawqaraev, K. Ubaydullaev, D. Nasırov, 
A. Qıdırbaev, J. Aralbaevlar tárepinen dóretilgen mektep sabaqlıqları 
menen járiyalanǵan ilimiy miynetleri 50-jıllardaǵı qaraqalpaq til bilimi 
tariyxında ayrıqsha orındı iyeleydi. Al, 70-jıllardan keyin qaraqalpaq 
til biliminiń rawajlanıwında hám jergilikli xalıq wákillerinen shıqqan 
tilshi ilimpazlardıń tayarlanıwında úlken adım boldı. Bul jıllarda 
qaraqalpaq til biliminiń fonetika, leksikologiya, grammatika, sonday-
aq, dialektologiya tarawlarınıń eń áhmiyetli máselelerin izertlewge 
baǵıshlanǵan iri-iri ilimiy miynetler—monografiyalar, ilimiy maqalalar 
túrinde jarıq kórdi, sonday-aq, ilimiy-metodikalıq qollanbalar hám 
sabaqlıqlar baspadan shıǵarıldı. Bulardıń bári qaraqalpaq til biliminiń 
rawajlanıwında sheshiwshi áhmiyetke iye boldı. 
Qaraqalpaq til biliminiń rawajlanıwında jergilikli ilimpazlar úl-
ken xızmet atqardı. Fonetika tarawı boyınsha A. Dáwletov, leksika 
hám stilistika boyınsha E. Berdimuratov, dialektologiya boyınsha 
D.S. Nasırov, O. Dospanov, sintaksis boyınsha M. Dáwletov hám 
E. Dáwenov, morfologiya boyınsha A. Najimov hám A. Bekbergenov, 
qaraqalpaq tili tariyxı boyınsha H. Hamidov hám Sh. Ábdinazimov-
lar úlken ilimiy miynetler, sabaqlıqlar, oqıw qollanbaların dóretti.