QàràQàlpàQ tIlI 0-klàss uShÍn SàBàqlÍq Qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn nókiS «Bilim» 2017 Qàràqàlpàq tili
Download 1.47 Mb. Pdf ko'rish
|
Qaraqalpaq tili. 10-klass (2017)
- Bu sahifa navigatsiya:
- § 4. QARAQALPAQ ÁDEBIY TILI HÁM ONÍ| RAWAJLANÍW JOLLARÍ
|
Tómendegi sorawlarǵa juwap beriń:
1. Baspadan shıqqan dáslepki miynetlerde qaraqalpaq tili haqqında qanday maǵlıwmatlar bar? 9 2. Qaraqalpaq tili boyınsha eń dáslepki ilimiy miynetler qaysılar? 3. Dáslepki jergilikli xalıq wákillerinen shıqqan qanday tilshi ilim- pazlar bolǵan? 4. 70-jıllardan sońǵı til iliminiń rawajlanıw jaǵdayı qanday boldı? § 4. QARAQALPAQ ÁDEBIY TILI HÁM ONÍ| RAWAJLANÍW JOLLARÍ Qaraqalpaq ádebiy tili — bul qaraqalpaq xalıq tiliniń eń jetilisken joqarǵı túri bolıp tabıladı. Qaraqalpaq ádebiy tili ulıwma xalıqlıq sóylew tili tiykarında qáliplesken. Ádebiy tildiń payda bolıwı hám rawajlanıwında kórkem sóz sheberleriniń, sheshenlerdiń tutqan ornı ayrıqsha boldı. Qaraqalpaq ádebiy tiliniń awızeki túri XIV—XVI ásirlerde Soppaslı Sıpıra jıraw, Asan qayǵı, Dospanbet, Jiyrenshe sheshen dóretpele- rinde, bay awızeki ádebiyat úlgilerinde qáliplese basladı. Qaraqalpaq jazba ádebiy tiliniń payda bolıwı hám qáliplesiwinde klassik shayırlarımız Berdaq hám Ájiniyaz shıǵarmalarınıń áhmiyeti oǵada ullı boldı. Ulıwma xalıqlıq tilde ele hámmege túsinikli bolmaǵan tek belgili bir toparǵa ǵana málim sózler jumsala beriwi múmkin. Bunday jaǵday ádebiy til ushın tán bolmaydı. Sonday-aq, ádebiy til xalıqlıq tildegi belgili bir dialekt tiykarında qáliplesedi hám rawajlanadı. Biraq ádebiy til sol tildegi barlıq dialekt ushın ortaq jetilisken bir til bolıp xızmet atqaradı. Máselen, qaraqalpaq ádebiy tili arqa dialekt tiykarında payda bolıwına qaramastan, bul til qaraqalpaq tiliniń eki dialektinde (arqa hám qubla) sóylewshiler ushın teńdey xızmet atqaradı. Qaraqalpaq ádebiy tiliniń eki túri boladı: jazba hám awızsha. Ádette, ádebiy til degennen onıń jazba túri túsiniledi. Biraq jazba tildiń birden payda bolmaǵanlıǵı belgili. Onnan aldın ádebiy tildiń awızsha túri bolǵan. Qaraqalpaq ádebiy tiliniń awızsha túri kórkem xalıq dóretpeleriniń tiykarında payda bolǵan. Ásirese, qaraqal- paq xalqı — kórkem xalıq dóretpelerine, awızeki ádebiyat úlgilerine (ertek, dástan, xalıq qosıqları, naqıl-maqallar hám t.b.) oǵada bay xalıq. Bul xalıq dóretpelerin xalıqtıń sóylew tili menen salıstırǵanda ıqshamlasqan, jetilisken ekenligi bilinip turadı. Qaraqalpaq xalqınıń 10 milliy jazıwı qálipleskenge shekem ádebiy tildiń awızsha túri awızeki ádebiyatı arqalı jasap keldi. Al, qaraqalpaq milliy jazıwınıń payda bolıwı menen ádebiy tildiń awızsha túri burınǵıǵa qaraǵanda keń múmkinshiliklerge iye boldı. Bul sońǵı dáwirdegi awızsha ádebiy til kópshiliktiń aldında shıǵıp sóylew, bayanat, gúrriń hám t. b. túrinde júzege shıǵadı. Jazba ádebiy til, jazıwdıń payda bolıwı menen kelip shıǵadı. Qaraqalpaq jazba ádebiy tili ertede payda bolǵan menen onıń keńnen rawajlanıwı sońǵı dáwirlerge tuwra keledi. Download 1.47 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|