QàràQàlpàQ tIlI 0-klàss uShÍn SàBàqlÍq Qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn nókiS «Bilim» 2017 Qàràqàlpàq tili

Adamnıń da kókke jeter nalası,
Kóńildiń kóp bolar qayǵı, japası,
Xosh qılıqlı sáwer yardan ayrılsa. 
Búlbil qápeste tur sayrarǵa tezden,
Sheshenler utılsa tuwrılıq sózden,
Kórgishler ayrılsa ol eki kózden,
Qıyın bolar ǵáplette ayrılsa. 
Bul dúnya óterler endi basıńnan,
Qatar yaranıńdı alıp qasıńnan,
Záhár-zaqqım etip ishken asıńnan,
Árman bilen bul dúnyadan ayrılsa.

---

64
Jası alpıs ushke shıqqan mamalar,
Baxtım qara deydi shaldan ayrılsa.
(Ájiniyaz).
§ 19. KELBETLIK SÓZLERDI| STILLIK 
ÓZGESHELIKLERI
72-shšnš®šw.
Qara hárip penen jazılǵan sózlerdi mánilik jaqtan anıqlań. 
Olar qaysı zattı anıqlap turǵanlıǵın aytıp beriń.
1. kishkene balalar oynap júr. 2. Baslıq jıynalısta qısqasha baya-
nat jasadı. 3. Muzıka dógeregi túrli namalar hám qosıqlar úyretedi. 
4. Tamasha oyınlar baslandı. 5. Nókis qalasında jańadan I.Yusupov 
atındaǵı mektep internatı ashıldı. 6. Awılda ózgerisler kóp. 7. Eli-
mizde biyik tawlar kóp. 8. Mallarımız semiz. 9. Qattı boran kúnleri 
mallar qorada boladı. 10. Erniyaz — ǵayratlı jigit. 11. Bizler qurǵın 
hám mádeniyatlı turmıs qurdıq. 12. Tereń kóllerde paroxod júredi. 
13. Jayımız keń hám jaqtı. 14. Pıshaq ótkir. 15. Jip qısqa emes, 
uzın. 16. Shar domalaq. 17. Nókis qalasınıń kósheleri tar emes, keń. 
73-shšnš®šw.
Salıstırıń. Qanday mánilik ayırmashılıq bar ekenligin 
túsindiriń. 
1. Atızlarda mazalı qawınlar bar. 2. Olar sonday tatlı, jegende 
tilińdi úyiredi. 3. Keshe atızdan men úlken qawındı úzip qoydım.
4. Altın — aldınǵı terimshi. Ol óz qatarı ishinde aldınǵı orınlardı 
iyelep kiyatır. 5. Ol sonday iri hám gidiman, hátteki, kóterip qoyıw 
da qıyın. 6. Amangúl — klastaǵı jaqsı oqıwshı, barlıq sabaqlardan 
ayrıqsha bahalar aladı. Orazgúl onnan da jaqsıraq, sonıń ushın hám-
memiz húrmet etemiz. Bunday oqıwshılardı kim sıylamaydı, hámme 
sıylaydı. 7. Balalar orpańlaw jerdi tawıp aldı. 8. Olar búgingi isti 
erteńge qaldırmaydı, óz waqtında orınlaydı. 9. Orpańıraq jerde izdi 
tezirek tabıwǵa boladı. Dım orpań bolsa da bolmaydı, qaysı iz eken-
ligin ańlaw qıyın. 
Kelbetlik sózler zattıń qanday da bir belgisin ańlatıp, onıń 
sapasına, qásiyetine, kólemine, túr-túsine baylanıslı eń dal 
belgilik mánilerdi ańlatıwǵa uqıplı. Sonlıqtan, olar sóylew 

---

65
jaǵdayında pikir anıqlıǵın, dálligin stillik jaqtan támiyinlewde 
úlken áhmiyetke iye bolıp keledi. Bul ushın kelbetlikler de 
basqa sózlerdey-aq óz ornında durıs qollanılǵan bolıwı shárt, 
anıqlaytuǵın sózi menen tolıq mánilik baylanısqa túsiwi kerek. 
Máselen, Tórt ayaqlıda bota tatlı, eki ayaqlıda bóle tatlı. Bul 
maqaldaǵı tatlı ornına onıń sinonimlik sıńarları bolǵan mazalı, 
shiyrin sózlerin qollanıw stillik jaqtan nadurıs. Óytkeni, mazalı, 
shiyrin kelbetlik sózleri arasında úylesimli mánilik baylanıs 
joq. Onıń ústine bul maqalda tatlı sóziniń qollanılıwı sóylew 
tájiriybesi arqalı turaqlı túrde qáliplesip ketken. 
Kelbetlik sózler troplar dóretiwge beyim, yaǵnıy pikirdiń tá-
sirliligin támiyin etedi, logikalıq mazmunǵa túrlishe qoshımsha 
mánilik boyaw beredi. Sonlıqtan olar tilde súwretlew quralları 
xızmetinde kóbirek juplasadı.