QàràQàlpàQ tIlI 0-klàss uShÍn SàBàqlÍq Qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn nókiS «Bilim» 2017 Qàràqàlpàq tili

ÓZGESHELIKLERI
121-shšnš®šw.
Berilgen gáplerde bas hám baǵınıńqı gáplerdi ayırıń. 
1. Kim miynet islese, ol ráhet kóredi. 2. Kún batıwı menen, 
qarańǵılıq baslandı. 3. Barlıq oqıwshılar jıynalǵannan soń, klass 
basshımız jıynalıs ashtı. 4. Ádepli bolsań, hámme seni jaqsı kóredi. 
5. Keshte kelsem, siz úyde uyqılap atır ekensiz. 6. Kim kemshiligińdi 
durıs aytsa, sol — seniń dostıń. 6. Hawa rayı jaqsı bolsa, bizler 
saparǵa ketemiz. 7. Adamǵa suw, hawa qanday kerek bolsa, mádeni-
yat ta sonday kerek. 8. Atamurat maqala jazǵansha, men gazeta 
ushın eki súwretti pitkerdim. 
122-shšnš®šw.
Jay gáplerdi baǵınıńqılı qospa gáplerge aylandırıp kóshirip 
jazıń. Baǵınıńqı gáptiń astın bir, bas gáptiń astın eki sızıń. 
1. Gúz ayları keldi. Adamlar qısqa tayarlıq kóre basladı. 2. Bi-
zler awılǵa jaqınladıq. Kún batıp, qas qaraydı. 3. Men tapsırmalardı 
tayarlap qoydım. Abat úyge kirip keldi. 4. Koncert tamam boldı. 
Adamlar úylerine qayttı. 5. Aǵam sapardan qayttı. Bizler kútá 
quwanısıp qaldıq. 6. Mektepte dógerek jumısları jaqsı ótedi. 
Klasımızdıń oqıwshıları belsendi qatnaspaqta. 7. Jawın jawdı. Bizler 
toǵayǵa jaqınlaǵan edik. 8. Ol ańlıp turdı. Men sizge hesh nárse 

---

99
ayta almadım. 9. Sen uslap qaldıń. Atamurat tayıp jıǵılmadı. 10. 
Jumabay oqıwǵa ketti. Bizler joldaslarımızdı kóre almadıq. 11. Sa-
molyot aspanǵa kóterildi. Kassada bilet satıla basladı. 
123-shšnš®šw. 
Berilgen gáplerdi salıstırıń. Ulıwma mazmunǵa baylanıslı 
ayırmashılıǵın tabıń. 
1. Diyqan qarańǵı túskenshe jumıs isledi. Qarańǵı túsip kiyatır. 
Diyqan ele jumıs islep atır. 2. Seniń bul jerge kelgenińnen 
paydalandıq. Sen bul jerge keldiń. Bizler sonnan paydalandıq. 3. 
Bıyıl diyqanlar jaqsı islegenlikten paxtadan mol zúráát aldı. Bıyıl 
diyqanlar jaqsı isledi. Olar paxtadan bıyıl mol zúráát aldı. 4. Men 
haqıyqatlıq jeńetuǵınlıǵın bilemen. Men isenemen, haqıyqatlıq jeńedi. 
Haqıyqatlıq jeńetuǵın bolǵanlıqtan, men oǵan isenemen. 5. Mekteptiń 
aldında oynap júrgen balalardı kórdik. Mekteptiń aldında balalar 
oynap júr edi. Bizler olardı kórdik. 
Jay gáplerdegi mazmun grammatikalıq hám stillik jaqtan 
túrlishe kóriniske iye. Mısalı, qurılısı boyınsha «Men haqıyqatlıq 
jeńetuǵınlıǵına isenemen» degen keńeytilgen jay gáp, al onıń 
mánisi «Men isenemen», «Haqıyqatlıq jeńedi» degen eki jay 
gáptiń mánisin ańlatadı. Yaǵnıy, jay gáp qospa gáptiń sino-
nimlik sıńarı retinde kelip tur. Al, sol, jay gáptegi ulıwma 
máni «Haqıyqatlıq jeńetuǵın bolǵanlıqtan, bizler oǵan isene-
miz» túrinde baǵınıńqılı qospa ǵáp arqalı da beriliwi múmkin. 
Demek, qospa gáp, olardıń baǵınıńqılı hám dizbekli túrleri 
tek grammatikalıq jaqtan ǵana emes, al, mazmunnıń beriliwi, 
yaǵnıy stillik jaqtan da túrlishe bolıwı múmkin. Qospa gáptiń 
quramındaǵı hárqanday baǵınıńqı gáp, qospa gáp bildiretuǵın 
pútin mazmunǵa qosımsha mánilik hám stillik jaqtan anıqlıq 
beredi, tolıqtıradı, sıpatlaydı. Solay eken, baǵınıńqı qospa gáp 
pikir alısıw jaǵdaylarında stillik jaqtan ayrıqsha xızmet atqarıw 
múmkinshiligine iye degen sóz. 
Baǵınıńqılı qospa gáplerde baǵınıńqılı baǵınıńqı gáp penen 
bas gápti baylanıstırıwshı formalar hám sózler tek ǵana gramma-
tikalıq xızmet atqarıp qoymastan, ulıwma mazmunǵa tán 
mánilik hám stillik xızmet atqarıp turadı. Mısalı: Oqıwshılar 

---

100
tolıq bolmaǵanlıqtan, jıynalıstı erteńge qaldırıw kerek boladı. 
Men ırasın aytsam, ol isenbedi. Azamat barǵannan keyin, 
Jumabay qaytıp kelmekshi.