Quramı bet

Túrkiy hám mongol tillerine ortaq atlar
Házirgi zaman qaraqalpaq ádebiy awızeki tilinde túrkiy hám mongol tillerinde birdey túrge hám mánige iye bolǵan leksikalıq birlikler ónimli qollanıladı. Túrkiy, mongol hám tungus-mańchjur (ulıwma altay) tilleri arasındaǵı baylanıs máselesin izertlew XVIII ásirdiń birinshi yarımınan baslap házirgi waqıtqa shekem dawam etip kelmekte. Altay tillerin salıstırmalı túrde izertlewdiń tiykarın salǵan F.I.Stralenberg hám R.Raskler boldı. Bunnan soń bul tillerdiń genealogiyalıq jaqtan tuwıs yamasa tuwıs emesligin anıqlaw jóninde ilimpazlar arasında pikirler talası júzege keldi. Geypara ilimpazlar bul tillerdi tek tipologiyalıq jaqtan ǵana bir-birine usas tiller dep qarasa, al geyparaları bul tilerdi genealogiyalıq jaqtan bir-birine tuwıs tiller dep qaraydı.
O.P.Sunik. I.V.Kormushin, L.G.Gercenberg, E.F.Ishberdin, Sh.Sh.Sarıbaev, N.A.Baskakov, S.K.Kenesbaev, T.A.Bertagaev h.t.b. altay tillerin genealogiyalıq jaqtan tuwıs emes, tipologiyalıq jaqtan uqsas tiller dep qarawshı ilimpazlardıń teoriyaların sınǵa aldı hám olardıń teoriyaların hám metodikasın biykarlawshı bir neshshe dálilli mısallar menen altay tilleri arasındaǵı tuwısqanlıq baylanıstıń erte dáwirlerde baslanatuǵınlıǵın ashıp kórsetti.
Prof.N.A.Baskakov «Altay sem`yalas tiller hám olardıń úyreniw» atlı miynetinde altay tilleri arasındaǵı baylanıs olardıń áyyemnen kiyatırǵan geografiyalıq hám genetikalıq jaqınlıǵınıń nátiyjes ekenligin atap ótedi. Mine usı mongol hám túrkiy tillerine ortaq bolǵan leksikalıq qatlamlar házirgi qaraqalpaq tiliniń sózlik quramında sezilerli dárejede kórinedi. Bul sózler turmıstıń hár qıylı tarawlarına baylanıslı bolıp, olardan kópshiligi qaraqalpaq antroponimleriniń tiykarın, negizin quraydı. Bul adam atların leksika-tematikalıq jaqtan bólip qarap, tómendegi sxema arqalı kórsetiwdi maqul dep esaplaymız.
Mongol hám túrkiy genetikalıq jaqtan tuwısqan altay sem`yalas tillerdiń quramına kiretuǵın bolǵanlıqtan olar arasınldaǵı ortaq leksikalıq qatlamlardıń payda bolıwın dáwirlerge bólip qaraw hám anaw yamasa mınaw tilden ekinshi bir tilge ózlesken dep esaplaw qıyınyu bul usı kúnge shekem óz sheshimin taba almay kiyatırǵan baslı máselelerdiń biri bolıp tabıladı. Sh.Sh.Sarıbaev mongol hám túrkiy tilleri arasındaǵı ózlestirimelerdi anıqlaw ushın olardı leksikalıq govorlardıń (sóylemlerdiń) dárejesi hám ádebiy til dárejesi arqalı izertlew bir qansha jeńillik tuwdıratuǵınlıǵın kórsetedi.