Qurilish vazirligi toshkent arxitektura qurilish instituti

jadval 
Neft bitumlarining fizik-mexanik xossalari 
Bitum markasi 
25
0
S da 
ignaning kirish 
chuqurligi, 0,1 
mm 
25
0
S da cho‘ziluvchanligi, 
sm, kamida 
Harorat 
0
S, kamida 
yumshashi 
o‘t olishi 
Qurilish bitumi 
BN-50

50 
BN-70

30 
BN-90

10 
41-60 
21-40 
5-20 
40 
3 
1 
50 
70 
90 
220 
230 
240 
Tomga yopiladigan bitum 
BNK-45

180 
BNK-90

40 
BNK-90

30 
140-280 
35-45 
25-35 
me’yorlanmaydi 
40-50 
85-95 
95-95 
240 
240 
240 
YAxshilangan yo‘l bitumi 
BND-200

300 
BND-90

130 
BND-60

90 
BND-40

60 
200-300 
91-130 
61-90 
40-60 
me’yorlanmaydi 
65 
60 
40 
35 
39 
43 
51 
200 
220 
220 
220 
Neft bitumlari zich tuzilgan bo‘ladi, ularning g‘ovakliligi amalda nolga teng, shu 
sababli suv o‘tkazmaydi, kislotalar, ishqorlar, ishqorli suyuqliklar va gazlar ta’siriga 
qarshi turg‘un, sovuqqa chidamli bo‘ladi. Ular tosh materiallari, yog‘och materiallari 
bilan puxta bog‘lanish xususiyatiga ega, lekin organik eritgichlarda (xlorofrom, 
benzin va boshqalarda) eriydi. Ishlatish sharoitlarida quyosh nuri va havo kislorodi 
ta’siri ostida bitumlar eskiradi, natijada qattiqligi va mo‘rtligi ortadi. Neft bitumlari 
fizik-mexanik xossalarining asosiy ko‘rsatkichlari -jadvalda keltirilgan. 
Bitumlar yog‘och bochkalarda, bidonlarda, faner yoki metall-faner 
chambaraklarda, qog‘oz qoplarda, ba’zan qoliplangan plitalar ko‘rinishida tashiladi. 

---

185 
Bu materiallar ishlatiladigan joyiga isitish qurilmalari bilan jihozlangan temir yo‘l 
sisternalarida yoki po‘lat qoliplarda tashiladi. 
Neft bitumlarini maxsus yopiq omborlarda yoki bostirma ostida quyosh 
nurlaridan va yog‘in-sochinlardan himoyalab saqlash lozim. 
Tarixda bitumli materiallarni Markaziy Osiyo qurilishlarida ishlatilganligi 
haqida ma’lumot yo‘q. Ammo, juda oz miqdorda ozokerit tog‘ jinsini eritib qum 
bilan qorishtirib g‘ishtli devorlar terishda ishlatilganligi ma’lum. 
O‘zbekiston qurilishlarida bitumli materiallarni ishlatish asosan 1922-1930 
yillarda boshlandi. Markasi III, IV va V bo‘lgan neft bitumlari Boku va Grozniydan 
temir yo‘l orqali keltirilardi. Respublikada mahalliy neftni qayta ishlovchi korxonalar 
ishga tushgandan so‘ng IV va V markali bitumlar ishlab chiqarila boshlandi. Neft 
sanoatining respublikada tez sur’atlar bilan o‘sishi natijasida bitumli materiallarga 
bo‘lgan talab va ehtiyoj ortdi. Ko‘pgina ilmiy izlanishlar natijasida qurilishbop 
bitumlarning xususiyati yaxshilandi. Farg‘ona vodiysi va respublikaning shimoli-
g‘arbiy tumanlaridan topilgan smolaga boy bo‘lgan neftlardan bitumlar ishlab 
chiqarish yaxshi yo‘lga qo‘yildi. 
Toshkent asfalt zavodida ishlangan bitumlar qurilishning hamma tarmoqlarida 
ishlatish mumkinligi amalda sinab ko‘rildi. 
Markaziy Osiyoning gidrotexnik inshootlarida, yo‘l qurilishida asfalt-beton va 
yuqori sifatli namdan himoyalash ishlarida, shuningdek, tombop o‘rama materiallar 
ishlab chiqarishda mahalliy bitumsimon materiallar ishlatilmoqda. 
Markaziy Osiyo yo‘l qurilish ilmiy tekshirish instituti tomonidan 1940-1948 
yillarda yassi tomlarni suvashga qulay bo‘lgan bir qancha bitumli tarkiblarni 
qurilishda qo‘lladilar. Bunday tarkiblar "sovuq" va "issiq" qorishma sifatida 
ishlatiladi. "Sovuq" qorishma tayyorlanganda bog‘lovchi modda sifatida bitum suvi 
(emulsiyasi) ishlatilsa, "issiq" qorishmada bitum 100-120
0
S haroratda eritilib 
to‘ldirgichlar bilan arashtiriladi. Quruvchilar uchun taklif etilgan "sovuq" va "issiq" 
namdan himoyalovchi qorishma tarkibi 28 - 30 - jadvallarda keltirilgan. 

---

186 
Qishloq yo‘llari uchun qulay bo‘lgan suyuq bitum, tuproq va shag‘al 
aralashmalaridan ishlangan qorishmalar hozirga qadar keng ishlatilmoqda. 
Jarqo‘rg‘on neftidan ishlangan suyuq bitumli qorishmalar tarkibi 30-jadvalda 
keltirilgan.