Qurilish vazirligi toshkent arxitektura qurilish instituti

 
 
Nazorat uchun savollar 
1. Domna shlakining tarkibi qanday? 
2. Domna shlaki qayerlarda qo‘llaniladi? 
3. Shlakportlandsement tarkibi qanday? 
4. Shlakportlandsement qayerlarda qo‘llaniladi? 
5. Bugungi kunda shlakportlandsementning qanday turlari mavjud? 
 
 
 
 
 
 
 

---

179 
IX BOB. ORGANIK BOG‘LOVCHI MODDALAR 
9.1 Organik bog‘lovchi moddalar sinflanishi 
Organiq bog‘lovchilar yarim mayda zarrali materiallar bo‘lib, molekular massasi 
va tuzilishi turlicha bo‘lgan moddalar aralashmalaridan iborat. Tajriba va kuzatishlar 
shuni ko‘rsatadiki, organiq bog‘lovchilar tarkibidagi moddalarning molekular 
massalarining joylashishi normal qonuniyatga bo‘ysunar ekan. Shuning uchun 
bog‘lovchilarning tasnifini, ularning tarkibi va tuzilishi orasidagi bog‘lanish 
asoslarini o‘rganish katta ahamiyatga ega. 
Organiq bog‘lovchnlar bitum va qatronlarga bo‘linadi. 
O‘z navbatida bitumlar xom ashyoning turiga qarab tabiiy bitum, neft va 
slaneddan olinadigan bitumlarga, qatron esa toshko‘mir, torf va yog‘ochdan 
olinadigan qatronlarga bo‘linadi. 
Asosiy qurilish xossasi va holatiga ko‘ra, yo‘l bitumlari va qatronlari shartli 
ravishda quyidagi gruppalarga bo‘linadi. 
Qattiq bitumlar va qatronlar 20—25 darajada qayishqoq va mo‘rt xossaga, 
180—200 darajada esa siljishlik qobiliyatiga ega bo‘ladi. 
Yopishqoq bitumlar va qatronlar 20—25 darajada yarim qattiq materiallar 
holida bo‘lib, yuqori plastik va kam egiluvchanlikka ega bo‘ladi. Suyuq bitumlar va 
qatronlar 20—25 darajada yarim suyuq materiallar holida bo‘ladi, bunday holda 
uning tarkibida uchuvchi yengil uglevodorodlar uchraydi. Yengil uglevodorodlarning 
uchib chiqishi-hisobiga suyuq bitum va qatronlar qotish imkoniyatiga ega bo‘lib, 
xossasiga ko‘ra yopishqoq bitum va qatronlarga yaqin. 
Bitum va qatron suyuqliklari mayda zarralar tuzilmasidan iborat bo‘lib, suvli 
muhitda qo‘shimcha emulgator va parchalangan bog‘lovchi materiallardan tashkil 
topib tuzilmaga barqarorlik beradi. O‘rtacha haroratda suyuqlik oquvchanlik 
xossasiga ega bo‘lib, sovuq va iliq holatda ishlatiladi. 
Ishlab chiqarish texnologiyasiga ko‘ra bitumlar oksidlangan, qoldiq va kreking, 
qatronlar esa xaydalgan va tayyorlangan bo‘ladi. 

---

180 
Organiq bog‘lovchilarning asosiy xususiyatlari xom ashyolarning turiga bog‘liq. 
Shuning uchun bitum va qatronlar uchun ishlatiladigan xom ashyolar to‘g‘risida 
qisqacha izoh berishimizga to‘g‘ri keladi. 
Tabiiy bitumlar qattiq, suyuq yoki yopishqoq, qora yoki to‘q jigarrang 
ko‘rinishida bo‘lib, tabiatda sof holda deyarli uchramaydi, asosan cho‘kindi. tog‘ 
jinslari, ohaktosh va qumga shimilgan holatda uchraydi. Tarkibida 5 foizdan 20 
foizgacha tabiiy bitum bo‘lgan tog‘ jinslari asfaltit deb ataladi. 
Asfaltit o‘rta hisobda 25 foiz moy, 20 foiz smola va 55 foiz asfaltendan tashkil 
topgan bo‘lib, uning zichligi 1,10— 1,20 gr/sm3 , yumshash darajasi 145—215. 
Asfaltitlar tarkibida yaxshi shimilish xossasiga ega bo‘lgan asfaltogen kislota va 
angidritlar bo‘ladi. 
Tabiiy bitum shimilgan qum va qumoq tuproqlar kir deb ataladi. Ularning 
tarkibidagi bitum miqdori tog‘ jinsining hajmiga nisbatan 10—25 foizni tashkil etadi. 
Kir tarkibiga qiruvchi asfaltitlar taxminan 35 foiz moy, 35 foiz smola va 30 foiz 
asfaltenlardan iborat. 
Tabiiy suyuq bitumlar — maltalar sof holda bo‘lib, tog‘ jinslari, ko‘pincha kirlar 
tarkibida uchraydi, maltalarning zichligi 0,96—1,03 g/sm3 bo‘lib, 55 foiz moy, 30 
foiz smola, 15 foiz asfaltendan iborat. Malta 76 foiz uglerod, 10 foiz vodorod, 10 foiz 
kislorod, 1 foiz oltingugurt, 1 foiz azot va 1 foiz boshqa elementlardan tarkib topgan. 
Mayda tog‘ jinslarini issiq suv yoki organiq erituvchilar bilan ishlash natijasida 
sof tabiiy bitum olinadi. Tabiiy bitum qizdirilganda asta-sekin yumshaydi, 
sovutilganda qotadi. Suvda parchalanmaydi, benzol, xloroform, skipidar va boshqa 
organiq erituvchidarda oson eriydi. Tabiiy bitumlar uchun alohida shartlar yo‘q. 
Shuning uchun tabiiy bitumlar bitumlarga qo‘yilgan shartlarga mos bo‘lishi kerak. 
Tog‘ jinslari tarkibining 10 foizdan ortig‘ini tabiiy bitumlar tashkil etgandagina 
ishlab chiqarish iqtisodiy jihatdan samarali hisoblanadi.Tabiiy bitumlar tannarxining 
yuqori bo‘lishi ularni qurilishda ishlatilishini birmuncha cheklaydi, asosan bitumli 
laklar ishlab chiqarish uchun ishlatiladi. 

---

181 
Tabiiy bitumlar elektrotexnikada zanglamaydigan qoplamalar, asfaltlaklar 
(asfalt mastikalar) hamda boshqa shu turdaga materiallar ishlab chiqarishda 
qo‘llaniladi. Ular izolatsiya qilinadigan inshootlar va
-
tosh materiallarga yaxshi 
yopishadi. Buning sababi tabiiy bitumlar tarkibidagi kislorod va asfaltogenlar 
miqdori neft bitumlariga nisbatan yuqori bo‘lganligidir. 
Neft bitumlari olish uchun —tashqi ko‘rinishi moysimon, rangsiz holatdan to‘q 
qora ranggacha bo‘lgan neft mahsuloti ishlatiladi. Ma’lumki, neft kimyoviy jihatdan 
murakkab birikma bo‘lib, har xil tuzilishli, organiq kislorodlar, azot va oltingugurt 
birikmalari hamda uglevodorodlardan tashkil topgan. Neft tarkibida 83—87 foiz 
uglerod, 12—14 foiz vodorod, 2 foizgacha kislorod, 0,2 foiz azot va 5-7 foizgacha 
oltingugurt bor. Neftning massasi 0,85 dan 0,97 g/sm
3
gacha bo‘ladi. Neft zichligiga 
ko‘ra ikkiga bo‘linadi: yengil (zichligi 0,9 g/sm
3
dan kichik) va og‘ir (zichligi 0,9 
g/sm3 dan katta). Neft tarkibidagi uchuvchan yengil moddalarning miqdoriga qarab, 
turli haroratda (yengil 50—100 darajada, og‘ir 100 darajadan yuqori) qaynaydi. 
Neft tarkibidagi uglevodorod va smolali birikmalarning o‘zaro nisbatlari 
neftning yopishqoqligini belgilaydi (smolali birikmalar qancha ko‘p bo‘lsa, neftning 
yopishqoqligi shuncha yuqori bo‘ladi). Shuningdek kimyoviy birikmalarning o‘zaro 
nisbati ulardan olingan organiq bog‘lovchilarning xususiyatlariga ta’sir qiladi. 
Neft asosan quyidagi kimyoviy uglevodorod gruppalarga ajratiladi: metan 
(parafinli), naften (sikloparafinli) va benzol (xushbo‘y). Shu gruppalarga muvofiq 
neft uch turga bo‘linadi, metanli (SnN2nQ2), naftenli (SnN2n), benzolli (SnN2pQb). 
Parafin bilan birga naften yoki xushbo‘y uglevodorodlar neft tarkibida turli 
nisbatda bo‘ladi. 
Slanetsli bitumlar olish uchun asosiy xom ashyo yonuvchi slanetslar 
hisoblanadi. Bu mahsulot asosan mineral birikmalardan tashkil topganligi bilan 
harakterlanadi. Uning mineral qismi-karbonatlar gruppasi ohaktosh, kvars va 
tuproqdan iborat. Slanetsning solishtirma og‘irligi 1,3—1,7 g/sm
3
bo‘lib, u och va 
to‘q qo‘ng‘ir rangga ega. 

---

182 
Yonuvchi slanetslar cho‘kindi tog‘ jinslariga mansub, elementlar tarkibiga ko‘ra 
neftga yaqin bo‘lib kerogendan tashkil topgan. Kerogen 65—80 foiz uglevodorod, 
8—11 foiz vodorod, 5—12 foiz kislorod va boshqa elementlardan iborat. Kerogen 
organiq bog‘lovchilarda erimaydi va 200 darajadan yuqori haroratda ajralib chiqadi. 
Bu qimmatbaho mahsulot yonilg‘i sifatida har xil zararli hasharotlarni yo‘qotishda, 
slanesning kulidan mineral bog‘lovchilar tayyorlashda, chidamli qurilish materiallari 
(g‘isht, bloklar) ishlab chiqarishda, qum ko‘chmalarini mustahkamlashda, paxta 
hosildorligini oshirish va hokazolarda ishlatiladi.