Qurilish vazirligi toshkent arxitektura qurilish instituti

Kotayotganidagi jarayonlar va xossalari. Aytib utilganidek, kengayuvchan 
sement kotayotganda yuqori asosli alyuminatlar gips bilan oʻzaro ta’sir etishishi 
natijasida kengayadi.Kengayuvchan sementning tishlashish jarayonlari juda tez utishi 
mumkin. Sekinlashtirish uchun sulfit-spirt barda (sement ogirligining 0,3 – 0,5% 
gacha) yoki vino-tosh kislota (0,1 – 0,2%) ishlatiladi. Tishlashishini 
sekinlashtirgichlar ishlatilsa, kamrok kengayadi va sement uz mustaxkamligini 
sekinrok oshira boradi. Ammo tadkikotlar ma’lumotlariga karaganda, bu bilan 
kengayuvchan sementning pirovardi sifat kursatkichlari yomonlashmaydi. 
Mustaxkamligi. Kengayuvchan sement nixoyatda mustaxkam bo‘ladi. Asosan 
giltuproq sementning qotishi hisobiga ana shunday mustaxkamlanadi. 
Kengayuvchan sementning quyidagi markalari belgilangan: tez tishlashadigan sement 
uchun – 300; 400; 500 va 600; tishlashish muddatlari sekinlashtirilgan sementlar 
uchun – 300; 400 va 500.Sement tekis kengayishi va kotayotganida yorilmasligi 
kerak. Xajman qanchalik tekis uzgarishi jixatidan GOSTda kursatilgan usul bo‘yicha 
sinab kuriladi. Suvda kotayotgan sementtosh 1 sutkadan sung quyidagicha nisbiy 
chizikli kengayishi lozim: 
- 
tez tishlashuvchan sementlar uchun – kamida 0,2%, kupi bilan 1%; 
- 
tishlashish muddatlari sekinlashtirilgan sementlar uchun – kamida 0,1%, kupi 
bilan 1%. 
Havoda kotayotganida bu sementlar ancha kam nisbiy chizikli kengayadi.
Kengayuvchan komponent, gips yoki ohak yoki gipsning uzi qanchalik kupaysa, 
sement xam shunchalik kup kengayadi. Birok kengaytiradigan moddalar miqdorini 
xaddan tashkari oshirib yuborish darz ketishiga sababchi boʻlishi mumkin. Sement 
kotayotganida uni oʻrtacha me’yorda yoki sernamlab kuprak kengaytirish mumkin. 
Ishlatilish sohalari. Tez tishlashadigan kengayuvchan sementlar quyidagi xollarda 
ishlatiladi:

---

156 
- 
tyubinglar, rastrub trubalar va boshqa konstruksiya elementlarining suv 
utkazmasligi xamda zichligiga nisbatan aloxida talablar kuyiladigan birikmalari 
choklarini chekankalash xamda gidroizolyasiyalashda; 
- 
poydevor boltlarini tekislash, mashinalar ostiga kuyish va boshqalarda; 
- 
yigma beton va temir-beton konstruksiyalarning tutash erlarini zichlashda; 
- 
beton va temir-beton konstruksiya yoriklarini tekislash, konstruksiyalarni 
kuchaytirish va x.k.; 
Tishlashish muddatlari sekinlashtirilgan kengayuvchan sementlar quyidagi xollarda 
ishlatiladi: 
- 
chukmaydigan, suv utkazmaydigan kengayuvchan betonlar ishlash, 
gidroizolyasion suvashda, shuningdek yigma beton va temir-beton 
konstruksiyalarning tutashgan joylarini tekislashda; 
- 
konstruksiyadarni monalitlash va kuchaytirishda; poydevor ostiga kuyish va 
poydevor boltlarini tekislashda; 
- 
chekankalab bo‘lgandan keyin kamida 24 soat utgandan sung xosil 
qilinadigan 10 atm gacha ish bosimida choklar va rastrublarni chekankalashda. 
Kengayuvchan sementlarni quyidagi xollarda ishlatib boʻlmaydi: 
- 
0
o
dan past temperaturada va isitmasdan qilinadigan ishlarda; 
- 
80
o
dan oshik temperaturada ishlatiladigan konstruksiyalarda; 
- 
sizot suvlari ta’sirida bo‘ladigan konstruksiyalarda. 
Yigma temir-beton ishlab chiqarishda kengayuvchan sementlar asosan temir-beton 
quvurlari ishlashda kullanilmokda; quvurlarning sirti kengayuvchan sement asosida 
tayyorlangan gidroizolyasion muxofaza qorishma bilan suvaladi, qorishma juda katta 
bosim ostida tortkretlab suvaladi. 
Hozirgi vaqtda kengayuvchan sementlardan oldindan zuriktiriladigan temir-beton 
konstruksiyalarda foydalanish imkoniyatlari tekshirib kurilmokda. Bunday 
konstruksiyalarda armatura sementning kengayish energiyasi ta’siri ostida 
zuriktiriladi: sement kengayayotganida beton armaturani uziga tortadi, armatura 
chuziladi. Sement tarkibini keragicha tanlash bilan nisbiy kengayishi xar xil qilinadi, 

---

157 
armaturaning taranglanish darajasi xam uzgartiriladi. SHunday kilib, sementning 
kengayish kuchidan foydalanilishi sababli uz-uzidan zurikkan beton ishlashda 
oldindan zuriktirilgan konstruksiyalar ishlab chiqarishdagi eng ser mexnat ish – 
armaturani chuzishga xojat kolmaydi. 
Portlandsement – bu klinkerni mayda kilib tuyib olingan mahsulotdir. Klinker xom 
ashyo aralashmasini (75% SaSO
3
– ohaktosh va 25% gil tuproq) pishgunicha 
qizdirib, tarkibida kalsiy silikat (70...80%), alyuminat va alyumoferrit fazalari 
(20...30%) xosil bo‘lgandagi donador mahsulotdir. Maydalab tuyish vaqtida 
klinkerga 3...5% miqdorida gips qo‘shiladi. 
Sementga suv qoʻshib aralashtirilgan vaqtda tarkibidagi gips suvda eriydi. 
Sementni suv bilan oʻzaro birikish jarayonida (gidratatsiya vaqtida) gips uch kalsiyli 
alyuminat bilan boglanib 3CaO 

Al
2
O
3

3CaSO
4 

31N
2
O
- gidrosulfoalyuminat 
kalsiy deb ataladigan yuqori sulfatli koʻrinishga ega bo‘lgan, tabiy etringitga uxshash 
mineralga aylanadi. Gidrosulfoalyuminatni xosil boʻlishi sementni qotishini 3-5 
soatga sekinlashtirishga imkon beradi.