Qutadg’u bilig

“Qutadg’u bilig” asarining voqealar tizimi murakkab bo’lib, quyidagicha ularni tasnif qilishimiz mumkin:
Oyto’ldi va Kuntug’di;
O’gdulmish va Kuntug’di;
Kuntug’di va O’zg’urmish;
O’gdulmish va O’zg’urmish munosabatlari asosida rivojlanadi.
Har bir sujet tizimi o’z boshlanmasi, tuguni, kulminatsiyasi va yechimiga ega. Har bir sujet tizimini bog’lovchi asosiy obraz bu Kuntug’didir. U asarning umumiy sujetini o’z atrofida birlashtirib turuvchi qahramondir. Bu holat adabiyotshunoslikda ham ko’plab uchraydi va bu haqda adabiyotshunos olim Izzat Sulton quyidagi fikrlarni keltirib o’tgan.
“Bir necha syujet liniyasini bir bosh syujet liniyasi ichiga qamrab olish qoliplash (“obramleniya”) deb ataladi. Qoliplash usuli folklor va yozma adabiyotda qadimdan ma’lumdir. “Ming bir kecha” eposi bunga juda yaqqol misol bo’la oladi: unda hamma hikoyalar mustaqil bo’lgan holda ular Shahrizoda taqdiri bilan bog’liq bosh syujet liniyasi ichiga qamrab olingandir”.¹
“Qutadg’u bilig” dostonining ilk voqealar tizimi ham xuddi folklor asarlari kabi odatiy boshlanmadan iborat. Asarning boshlanma qismi va uning folklor bilan aloqadorlik tomonlarini ustoz Boqijon To’xliyev “Yusuf Xos Hojib va turkiy xalqlar folklori” nomli monografiyasida maromiga yetkazib tahlil qilgan².
Asar boshlanmasida Kuntug’di elig oliyhimmat va adolatli hikmdor ekanligini ta’riflaydi va ertak, dostonlarda kuzatilgani kabi unda ham bir muammo borligi, u ham bo’lsa unga bilimli, zakovatli yordamchi kerakligi tasvirlanadi. Eligdan keyin voqealar tizimiga Oyto’ldi olib kiriladi va dastlab, uning o’ziga xos fazilatlari qayd etiladi:
Бир Айтолды атлығ эр эрди йэтиг
Эшитти бу жавығ этинди этиг (451)
Йигит эрди оғлан қылынчы амул
Уқушлуғ билиглиг ҳам өглуг амул (452)
Йузи көрклуг эрди көруб көз қамар
Сөзи йумшақ эрди тили туз тамар (453)
Қамуғ турлуг эрдәм тугәл өгрәниб
Йурыр эрди эрдәм әлигкә алыб (454)
Mazmuni:
Ойтўлди отли бир идрокли эр (киши) бор эди,
Бу овозани (элиг овозасини) эшитди, ҳозирлик кўрди.
Жавонмард йигит эди, фъли-рафтори мулойим,
Заковатли, билимли, ақлли, вазмин киши эди.
Юзи (шу даражада) кўркли эди(ки), кўриб кўз қамашарди,
Сўз(лар)и юмшоқ эди, тилидан ҳақиқат ёғарди.
Барча хил санъат-ҳунарни тугал ўрганиб,
Санъат-ҳунарларни кўлига олиб [яъни эгаллаб] юрар эди.¹
O’zbek xalq ertaklarida kuzatilgani kabi asar qahramonining o’zi tug’ilib o’sgan yurtini, oilasini tashlab, ot-ulov, asbob-anjomini hozirlab, yo’lga kerakli bo’ladigan mablag’ (oltin-yombilar) ni jamg’arib safarga otlanish jarayonlari va safardan maqsadi ham ta’kidlanadi. Oyto’ldi ham o’zining egallagan san’at-hunarlarini elig xizmati uchun baxshida etishni maqsad qiladi va yo’lga otlanadi. Uning yo’lga otlanish jarayonlari ham ertak motivlariga xos:
Бу Айтолды айтты көр ат, тон, толум,
Айур: көндурәйин тапуғқа йолум. (464)
Өзингә кэрәкини қылды этиг,
Элигкә йуз урды бу билгә тэтиг (465)
Ғарыблуқ йэриндэ кэрәк болға нәң,
Бу нэңим тугәнсә сарығ болға эң. (467)
Сэзигсиз кэрәк болға алтун-кумуш,
Өзум ишләтәйин тэсә мэн өкуш. (468)
Тириглик кэрәк бир тушы игсизин,
Тапунса қыйықсыз, йарутса йузин. (471)
Тақы бир сун алтун кэрәк, эй тэтиг,
Аны ишләтиб этсә өзкә этиг. (472)
Аныңда басалар йарар бу тапуғ,
Муны булса болмаз бу бэклиг қапуғ.(473)
Көтурди сав алтун-кумуш нәң тавар,
Айур өз муңадса мэңә бу йарар. (474)
Эвиндин туруб чықты кэлди бару
Бир анча йурыйу бир анча туру (475)
Mazmuni:

Кўргин, бу Ойтўлди айтди: От, кийим ва жабдуқларни (ҳoзирлаб),

Деди: Йўлимни (элиг) хизмат(и)га тўғрилайин.(464)
Ўзига керакли (нарса)ларни ҳозирлади,
Бу доно, идрокли (киши) элиг томон жўнади. (465)
Ғариблик ерида (бегона жойда) нарса керак бўлади,
Бу нарсаларим тугаса, юз(им) сарғаяди. (467)
Шубҳасиз олтин-кумуш керак бўлади,
Мен ўзим ишлатадиган бўлсам кўплаб (керак бўлади).(468)
Биринчидан, соғлом тириклик керак,
У (киши) оғишмай хизмат қилиб юзини ёруғ қилади. (471)
Яна бири, ёмбу (соф олтин) керак, эй идрокли киши,
(Токи) уни ишга солиб ўзи учун барча ҳозирликларни кўрсин.(472)
Шулардан сўнггина хизмат шоиста бўлади,
Буларга эришса, (киши учун) бирор эшик ҳам берк бўлмайди.(473)
(Ўзи билан бирга) ёмбу (соф олтин), кумуш, мол, товарлар олди,
Ўзим тангликка тушсам, булар менга яраб қолар, деди.(474)
Уйидан туриб чиқди, бу томон (элиг томон)га келди,
Бир муддат (йўл) юрди, бир муддат тўхтаб (дам) олди.(475)
Ertaklardagi kabi asar qahramoni ham yo’l yurib o’z ko’zlagan manziliga yetib bordi. Ammo Oyto’ldini bu shaharda ikki muammo kutib turar edi. Ulardan biri butunlay Oyto’ldi uchun yot bo’lgan shaharda uning na bir boradigan manzil-makoni, na bir tanish bilishi borligi bo’lsa, ikkinchisi elig huzuriga qanday qilib yo’l topib borishi. Shoir uning shaharda yolg’iz qolgan holatini juda chiroyli ta’riflagan:
Эди сарп болур бу йаңы кэлгучи
Билиши йоқ эрсә муңадса тучы (481)
Билишмәз кишиләр қарағу саны
Қарағу йорық азса сөкмә аны (482)
Киши кирмәдук элкә кирсә қалы
Кэлин-тэг болур эр ағын-тэг тили (483)

Жуда мушкул бўлади, агар бу янги келувчи (киши)нинг

Таниш-билиши йўқ бўлса, у доим мунгли юрса. (481)
Таниш-билишсиз кишилар мисли бир нобийно кабидир,
Нобийно йўлдан адашса, уни сўкма. (482)
Киши агар ҳеч бир кирмаган элга кириб қолса,
Эр (киши) келин каби (уятчанг), тили лол бўлади.(483)
Oyto’ldi o’z oldiga qo’ygan maqsadidan og’ishmaydi va begona shaharda yor-u do’stlar orttirish payida bo’ladi. Ikkinchi muammoning yechimi ham topiladi. Odatda, ertaklarda yo’lga chiqqan bahodirning maqsadiga erishtirish uchun unga safar davomida homiy kuchlar: sehrgar chol yoki kampir duch keladi va qahramonning maqsadiga erishishida ko’makchi bo’ladi. Asarda ham Oyto’ldining maqsadiga erishtirishda Ko’samish va Ersik kabi epizodik obrazlar “ko’makchi” bo’ladi. Oyto’ldi oldidagi mushkul vazifalarni o’z bilimi va salohiyati orqali yengib o’tadi va Kuntug’di elig huzuriga yo’l oladi.
“Qutadg’u bilig” dagi voqealar rivoji boshqa epik asarlar sujetidagi voqealar rivojiga o’xshamaydi. Bu yerdagi rivojlanishni ma’naviy olamdagi qorong’i ufqlarni yoritilishi tarzida tushunish to’g’riroq bo’ladi. Bunda asosiy urg’u qahramonlar qiziqqan masala va muammolar hamda ularning javoblari – izoh va tushuntirishlar shaklida amalga oshadi.
Kuntug’di va Oyto’ldi munosabatlari ko’pgina ijtimoiy-ma’naviy hodisalar mohiyatini ko’rsatib berishi bilan e’tiborga molik bo’lib, ular o’rtasidagi savol -javob tarzida kechgan jarayonlar ham ularning yetuk komil inson qiyofasini ochib berishga xizmat qilgan.
Ular o’rtasidagi munosabatlar o’zaro bir-birlarini sinash, o’zlarigagina xos bo’lgan xarakterlarni turli ashyolar (koptok,uch oyoqli kumush kursi, pichoq, urog’un, sharbat,) yordamida sahnalashtirilgan voqealar ko’lami orqali yoritib berilgan.
Oyto’ldi baxt-davlat timsoli sifatida gavdalanadi va o’zini dumalab yuruvchi koptokka, ko’zi ojiz ko’r kishiga, oqar suv, ravon til va dunyo kezuvchi sayyohga qiyoslaydi. O’zining ijobiy xislatlari sifatida surati chiroyli, farog’at va sevinchdan iborat xilqat ekanligini keltirsa, nuqsonlari sifatida bevafo- beqarorligi, doimo o’zini yangilab turishi, shuning uchun ham kiyik misoli ekanligi buning dalilidir. Unga Oyto’ldi deb nom berilishining sababi Saraton burji ostidaligi, bir joyni muqim maskan etmasligi, doimo o’zgaruvchan, yangilanishni hush ko’rganligidir.
Asarda Kunutg’di qovog’i solingan, uchoyog’li kumush kursi ustida, qo’lida ulkan pichoq, chap tomonida urog’un, o’ngida sharbat bilan tasvirlangan (755-757). Bu vositalarning barchasi o’ziga xos majoziy xarakterga ega bo’lib, uch oyog’li kumush kursi begga ham qulga ham birdek tog’ri adolat yuritish (786-794), o’tkir pichoq esa chiqarilgan hukmni cho’zib o’tirmasdan tezda amalga oshirish (795-796), zo’rlik-zulm ko’rganlar shakar yesa (797-798), aksincha zo’rovon-zolim, to’g’rilikdan qochadiganlar esa urog’un ichib aziyat chekishidan dalolatdir (799-800).
Kuntug’di qovog’i solingan qiyofasini zo’rovonlik qiluvchilarga yuz xotir qilmasligi, begonalarga ham, o’gliga ham, yaqinlariga ham birdek adolatli hukm chiqarishining isboti sifatida keltiradi (801-803).
“Dono mening qiliqlarimni ko’rib, majoziy qilib menga Kuntug’di deya nom bergan”- deydi va kun (quyosh)ga qiyoslanish sabablarini quyidagicha keltirib o’tadi:
Кунуг көр эрилмәс толу-оқ турур
Йаруқлуқы бир-тэг талу-оқ турур (810)
Мэниң ма қылынчым аңар охшады
Көнилик билә толды әксумәди (811)
Экинчи туғар кун йарур бу ажун
Тузу халққа тэгрур йоқалмас өзуң (812)
Мэниң ма төрум бу йоқалмас өзум
Қамуғ халққа бир-тэг нэ қылқым сөзум (813)
Yчунчи бу кун туғса йэркә исиг
Чэчәк йазлур анда тумән мың тусиг (814)
Қайу элкә тэгсә мэниң бу төрум
Ул эл барча этлур таш эрсә қурум (815)
Туғар кун арығ йа арығсыз тэмәс
Қамуғқа йаруқлуқ бэрур эксумәс (816)
Мэниң ма қылынчым бу-ул бэлгулуг
Тузукә тэгир барча мэндин улуг (817)
Йана ма бу кун буржы сабыт турур
Бу сабыт тэдукум туби бэрк болур (818)
Бу кун буржы Арслан бу бурж тэбрәмәс
Эви тэбрәмәсэ учун артамас (819)
Мэниң қылқыми көр йэмә бир йаңын
Өзум тэкшурулмәс йаруқта өңин (820)

Бегликнинг пойдевори, кўргин, тўғриликдир,

Беглар тўғри бўлса, яшаб-яшнайди.
Оқил киши бунга ўхшатиб сўзлайди,
Кимда-ким оқил сўзини тутса, унинг ишлари юришади:
Бегликнинг пойдевори, мояси тўғриликка асосланди,
Бегликнинг томири (асоси) тўғрилик йўлидир.
Элга адолатли сиёсат юритса, бег тўғри бўлса,
У истаган барча тилак-орзуларини топади.
Ойтўлди яна айтди: (Эй) бахтиёр элиг,
Нима сабабдан элигнинг оти Кунтуғди бўлди?
Элиг айтди: Доно менинг қилиқларимни
Кўриб, мажозий қилиб, менга ушбу отни қўйди.
Кунга боққин, ҳеч камаймайди, фақат тўлин бўлиб туради,
Ёруғлиги бирдек, етук ва сарадир.
Менинг қилиқларим ҳам унга (кунга) ўхшади,
Тўғрилик билан етилди, тўлди, камаймади.
Иккинчидан, кун туради, олам ёруғ бўлади,
У ёруғлигини барча (халқ)га етказади, ўз-ўзи билан бўлиб
йўқолмайди.
Менинг ҳам низом-қоидам (одатим) шундай, ўзим йўқолмайман,
Феълим ва муомалам барча халқ учун бирдекдир.
Учинчидан, агар кун чиқса ерга иссиқлик беради,
Ундан туман минг турли гул очилади.
Менинг адолатим қайси бир элга етса,
У эл барчаси яшнайди, гарчи тош, қоя бўлса ҳам.
Туққан кун (чиққан кун) яхши ёки ёмон демайди,
Барчага бирдек нур сочади, ўзи камаймайди.
Менинг ҳам қилиқларим аниқ шундайдир,
Мендан барчага баравар баҳра етади.
Яна шу борки, Кун буржи собитдир (барқарор, турғундир),
Собит деганимнинг маъниси шуки, унинг асоси маҳкамдир [яъни Кун буржи ўзгармасдир].
Кун буржи Арслондир, бу бурж тебранмайди,
Уйи (буржи) тебранмайди, (шу) сабабдан ўзи бузилиб
камаймайди.
Менинг қилиқларимни кўр, сифатим бир, ўзгармасдир,
Ёруғликдан бошқа жиҳатим йўқ, ўзим ўзгармайман.
Ikki qahramon o’rtasidagi bu kabi sahnaviy ko’rinishdagi sinov jarayonlari asar davomida o’zaro savol-javob tarzida davom etadi. Eng avvalo Oyto’ldi Eligdan unga qanday xizmat qilish mumkinligi, u qanday ishlarni yoqtirishi va qanday ishlarni yoqtirmasligi, ezgulik, to’g’rilik, ulug’lik, yaxshilik va yomonlik kabi insoniy xislatlarning tavsifini so’raydi va yetarlicha javob oladi. (821-924)
O’z navbatida Kuntug’di ham Oyto’ldidan so’zlamoqning yaxshi, yomon jihatlari, tilning va so’zning foyda, zararlari, so’zning ko’pi va ozi qancha kabi savollarga javob oladi va berilgan javoblardan ko’ngli to’lib Oyto’ldini vazir lavozimiga tayin etdi. Unga vazirlik belgilari sifatida tamg’a, idish, tug’, nog’ora va jig’asini berdi.

“Baxtning bebaqoligi va davlatning bevafoligini bayon qiladi” bobidan boshlab Oyto’ldi o’z nomiga sodiq qolgan holda betoblanadi va bu dunyoni tark etish taraddudiga tushadi.
Shoir bu holatni quyidagi misralar orqali yaqqol ochib bergan:
Тугәл булды Айтолды арзу тиләк
Қывы қут қарыб йықты арқа йөләк (1031)
Йэмә йақшы аймыш билиглиг бөгу
Тугәл болса нэъмат булунмас йэгу (1032)
Тақы мунда йэгрәк билиг сөзләмиш
Тугәл болса нэъмат тугәр йаш тэмиш (1033)
Эди йақшы аймыш билиглиг сөзи
Бу билгә сөзи-ул билигсиз көзи (1034)
Инигли ағар- ул ағығлы инәр
Йаруғлы тунәр-ул йурығлы тынар (1035)
Нэ ким ишләр эрсә тугәли көдәр
Тугәгли тугәсә инишдә инәр (1036)
Бу Айтолды булды тиләкин тугәл
Тугәтти тириглик туру қалды мал (1037)
Йана эрлу кирди бу толмыш айы
Қадыр қышқа йанды йарумыш йайы (1038)
Mazmuni:
Ойтўлди орзу-тилакларини тугал топди,
Бебақо қут қаригач, орқа таянчни йиқитди.
Бу ҳақда билимли доно янада яхши айтибди:
Неъмат тугал бўлса-да, ундан баҳрамандлик насиб бўлмайди.
Заковат бундан ҳам яхшироқ таъриф берибди:
Неъмат тугал бўлгач, ёш тугайди, дебди.
Билимли сўзи бу ҳақда жуда яхши айтилибди,
Бу билимли сўзи билимсиз учун кўздир:
Йиқилган кўтарилади, кўтарилган йиқилади,
Ёришган қоронғулашади, юрган тинади.
Нимаики иш қилинса, барчасини эҳтиёт қил,
Тугайдиган (нарса) тугаса, инқирозга юз ургач, йўқ бўлади
[яъни йўқ бўладиган нарса юз тубан кетади].
Ойтўлди барча тилакларини тугал топди,
(Лекин) тириклигини тугатди, мол-дунё қолиб кетди.
Тўлган ойи яна (қайта) емирилиб сўнди,
Ёриган ёзи яна қодир қишга эваз бўлди.
Ta’kidlash kerakki, “толмыш ай”, “қадыр қыш”, “йарумыш йай” oddiy ifodalar emas. Ular istiora shakliga kelib qolgan badiiy obrazlardir. Ayni mana shu ifodalar Yusuf Xos Hojibning , birinchidan, qadimgi tasavvurlar, ishonch va e’tiqodlar bilan yaqindan tanish bo’lganligini ko’rsatsa, ikkinchidan, ular qadim-qadimdan kelayotgan adabiy an’analarning o’ziga xos ifodalash sifatida ham alohida ahamiyatga egadir.
Ushbu istioralarning, ayni paytda, mumtoz adabiyotdagi yana bitta san’at, tashxis, ya’ni joni yo’q narsalarni xuddi odamga o’xshab shaxslantirilishi nazarga tushadi. Uni o’ziga xos jonlantirish deyish mumkin.
Ayni mana shu hodisaning o’zi juda qadimgi tafakkur tarzi bilan bog’lanib ketadi. Bu mulohazalar birdaniga, tasodifiy tarzda paydo bo’layotgani yo’q. Bunga mazkur ifodalardagi predmetlarga harakat “ato etilayotgani” hamda “qish” oldidan unga “қадыр” epitetining berilayotgani turtki berib turibdi. “Қадыр” – kuchli, quvvati ko’p, har narsaning uddasidan chiqadigan degan ma’nolarni bildiradi¹. Buning yoniga M. Qoshg’ariyning “Devonu lug’atit turk” asarida qayd etilgan “Qish va yoz munozarasi” ni esga olaylik.
Asar voqealari rivojida yangi qahramon paydo bo’ladi. Bu O’gdulmish. Uni shoir quyidagicha tanishtiradi:
Бир-өк өғлы эрди бу Айтолдының
Кичиг эрди йашы ошул оғлының (1144)
Аты эрди Өгдулмиш аслы арығ
Йузи көрклуг эрди нэ фэълы арығ (1145)
Mazmuni:
Ойтўлдининг биргина ўғли бор эди,
Ўша ўғлининг ёши кичик эди.
Оти Ўгдулмиш, асли тоза эди,
Юзи кўркли ва феъли хуш эди.
Bu yerda muallifning ta’kidiga e’tibor berish lozim. Unga ko’ra:

1. 
   Oyto’ldining farzandi bitta edi;
   
2. 
   Ushbu farzand bitta edi;
   
3. 
   Unga O’dulmish deb nom berilgan edi.
   

“Qutadg’u bilig” ustida tadqiqot olib borgan mutaxassislarning ko’pchiligi bu nom anglatgan ma’no haqida to’xtab o’tishgan¹. Ma’lum bo’lishicha, uning o’zagida “өг” so’zi turibdi. “Devonu lug’atit turk” asarida bu so’zning bir necha ma’nolari ko’rsatilgan. Xususan: “өг” – aql va ziyraklik.² Kitobda uning fe’l shakli “өгді – maqtadi”³ shaklida keltirilgan. Demak, “өг” fe’li o’zagi sifatida “maqtamoq”, “ulug’lamoq” ma’nolarini bildiradi.
Ikki donishmand – ota va o’gil suhbatlari otaning qarib qolgan davri bilan bog’liq. Shuning uchun ham suhbat otalar va bolalar munosabati, ularning o’tkinchiligi, hayot va o’lim haqida boradi. Asosan ota so’zlaydi, o’g’il ayrim savollarni berish bilan cheklanadi.
Ota o’g’liga farzand tarbiyasi haqida ham ayrim o’gitlarni beradi.
Yusuf Xos Hojib O’gdulmishning juda yuksak darajada tarbiya olganligi va o’ta ma’naviyati boy yigit sifatida tasvirlaydi.
Oyto’ldi o’gliga vafoti oldidan nasihat qiladi va bu o’rinda ota-bola o’rtasidagi suhbat jarayonida O’gdulmishning bolalik chog’idan qanchalik bilimli va zukko bo’lib tarbiyanganligi, otasiga bergan daldalari orqali hayotni teran anglashi namoyon bo’ladi.
Oyto’ldi va O’gdulmish o’rtasidagi suhbat mavzusi asosan bu dunyoning bevafoligi va o’limning haqligi haqida kechadi.
Эшитти көр Айтолды оғлы сөзин
Көтурди әлиг көккә тикти көзин (1234)
Байатқа шукр қылды артуқ өкуш
Байат бэрмиш учун оғулқа уқуш (1235)
Айур оғлума болды көңлум бутун
Байат фазлы бирлә тирилгил қутун (1236)
Mazmuni:
Кўр, Ойтўлди ўғли сўзини эшитди
(Дуога) қўл очди, кўзини кўкка тикди.
Худога кўп ва ортиқ шукр қилди,
Худо ўғлига уқув-идрок бергани учун.
Айтди: Ўғлимдан кўнглим тинчиди,
Худонинг фазли билан бахтли бўлиб яшагин.
Asar davomida Oyto’ldi o’g’liga hayotning bevafoligi, hunar va bilim egallash kerakligi, yomon ishlardan doimo uzoq yurishi kerakligi haiqda nasihat qiladi va buni “qumaru” ya’ni otalar so’zi deya nomlaydi. (1263-1326)
Сөзин кэсти Айтолды айды оғул
Унутма сэңә сөз кэрәки бу-ул (1324)
Тугәл сөзләдим мэн муңа бутсә сэн
Сэвинч эксумәгәй сөзум тутса сэн (1325)
Сэңәр сөзләдим мэн қумару аты
Унытма бу сөзләр көңулдә бити (1326)
Mazmuni:
Ойтўлди сўзини кесди, айтди: Ўғлим,
Унутмагин, сенга керакли сўзлар шулардир.
Мен етарли сўзладим, агар сен буларга ишонсанг,
Сўзларимни тутсанг, сенинг севинчнинг камаймайди.
Мен сенга сўзлаганларим оти насиҳатдир,
Сен бу сўзларни унутма, дилингга ёзиб ол.

Undan keyin Oyto’ldi elig Kuntug’diga nasihat qoldiradi:
Эди йақшы сәзләр элиг йэңзәтү
Бу өд күн тиригликләриң мэңзәтү (1370)
Апа оғланы көрсә арқыш саны
Өрүк турғу болмаз өрүкләр қаны (1371)
Ата арқасында туғулса оғул
Ана қарны манзил қач айлық амул (1372)
Анасында туғса атанса аты
Мусафир болуб мүнди өдләк аты (1373)
Күни бир мэңим-ул түни бир мэңим
Иләтүр өлүмкәр қурытур әңим (1374)
Ажун бир түшүн-ул көрүң бир түшүн
Бу түшкүн қопар-сэн түшүн-ул ажун (1375)
Mazmuni:
Таълимда бунга мослаб жуда яхши сўзланган,
Давр, кун ва тирикликларни қиёслаб:
Одам боласи, агар кўрсанг, карвон кабидир,
Улар узоқ турмайди, узоқ турганлари қани (борми)?
Ўғил [яъни фарзанд] отанинг белидан пайдо бўлса,
Она қорни (раҳми) унинг учун бир неча ойлик сокин бир манзилдир.
Онасидан туғилиб унга от қўйилгач,
У мусофир бўлиб даврон (фалак) отини минади.
Кундузги ҳар бир хўрагим (ва) тунги ҳар бир хўрагим, Мени ўлимга яқинлаштиради, чеҳрамни сўндиради.
Дунё бир работдир, кўринг, бир работдир, Бу работдан қўзғаласан, бу дунё работдир.

Муну мән атасы өлүр-мэн бүкүн

Кичиг қалды оғлум йэтим өгсүзүн (1466)
Мана, мен — унинг отаси энди ўлаётирман,
Ўғлим кичик, етим ва онасиз қолди.

“O‘gdulmish bilan bog’liq holda dastlab ko‘zga tashlanadigan narsa uning yolg‘iz o‘g‘il hamda favqulodda (xalq eposlaridagi “g‘ayritabiiy” xislatlarga analog sifatida) xususiyatlarga egaligidir. Dostonning keyingi qismlarida bu

favquloddalikka yana e’tibor qaratilgan. U O‘gdulmish timsolidagi mukammallikdan hayrat tarzida ko‘rinadi:
Атаң өлди қалдың сэн оғлан кичиг
Кичигкә бэдүгтин болур йол кэчиг (1764)
Атаң өгрәтүмәди эрдәм билиг
Тэгүмәди андын сэңә өг билиг (1765)
Нэ-тэг-мәт йумытты бу эрдөм сэңә
Айу бэргил эмди муны сэн мэңә (1766)

Отанг ўлиб кетди, сен (эса) гўдак қолдинг,

Кичикларга улуғлардан йўл-йўриқ бўлади.
Отанг сенга ҳунар ва илм ўргата олмади,
Сенга ундан ақл ва илм ўрганиш насиб бўлмади.
(Шундай экан) сенда бу санъат-ҳунарлар қаердан жам бўлди,
Булар ҳақида сен менга гапириб бер.
Oyto‘ldining mana shu “kichkinagina” o‘gli g‘ayriodatiy tarzda hamma narsaga o‘ta kuchli qobiliyat ko‘rsatadi. Barcha xalqlarning epik asarlari uchun qahramonning dastlabki yoshligida, ko‘pincha bolalik chog‘ida, ko‘p hollarda kattalar ham uddasidan chiqmaydigan ishlarda qahramonlik ko‘rsatishi xarakterlidir”¹.

Aynan Kuntug’di va O’zg’urmish o’tasidagi maktub yozishmalarining uch marotaba davom etishiga sabab, bunda shoir zohidning sabrini sinamoqchi va xaqiqatdan ham nafsini yenga olgan olmaganligini sinovdan o’tkazishni maqsad qilganidir.

Uch o’g’il, uch yo’l, uch kun, uch shart kabi uchliklar ertaklarda ko’plab uchraydi.
Kunlardan bir kuni Ahmadbek tushida go’zal malikani ko’rib unga g’oyibona oshiq bo’lib qolibdi. ¹
“ Bir kun tushida bola bir qizni ko’rib, oshiq bo’lib qolibdi”²

1 I. Sulton. Adabiyot nazariyasi. 188-bet

2Boqijon To‘xliyev. Yusuf Xos Hojib va turkiy xalqlar folklori. “BAYOZ” nashriyoti. Toshkent – 2013

1 Misollarning barchasi asosan quyidagi kitobdan olingan. Yusuf Xos Hojib. “Qutadg’u bilig” (Saodatga
yo’llovchi bilim), transkripsiya va hozirgi o’zbek tiliga tavsif. Nashrga tayyorlovchi Q. Karimov. - T.:
Fan, 1971 Bundan keyin baytlar sirasigina ko’rsatib ketiladi. Boshqa manbalardan olingan misollar
alohida ko‘rsatiladi.

1 Qarang: lug’at “Devonu lug’atit turk” I. 344-bet.

1 Kerakli adabiyotlarni kiritishim kerak

2 DLT. I jild. 192-bet.

3

1 To‘xliyev B. Yusuf Xos Hojib va turkiy xalqlar folklori. – T.: “BAYOZ”, 2013. 27-bet

1 Oltin beshik ertaklar 82

2 Oltin beshik ertaklar 27