Quvvatlanishi va boshqarilishi

Сhet el adabiyotlari: 
8.Maliy biznes. Organizatsiya, ekonomika, upravlenie: Uchebnoe iosobie 
dlya vuzov / Pod red. Prof. V.YA. Gorofinklya, prof. V.YA. Gorfinkelya, N.L. 
SHvandara.-2eizd., prereb. Idop.-M.:YUNITI-DANA,2008. 
9.Predprinimatel’stvo: Uchebnik /Pod. red. M.G. Lapusti. - 4-e i (datel’stvo, 
dop. - M.: INFRA-M, 2008.
10.Aniskin YU.P. Organizatsiya i upravlenie malnm biznesom: Uchebnoe posobie. 
- M: Finansn i statistika, 2008.
 1. O’zbekiston respublikasida tadbirkorlikni rivojlantirishda yetakchi
davlatlar bilan hamkorlik munosabatlari. 
Bugungi kunda O’zbekiston jahondagi, halqaro maydonda Yetakchi o’rin 
tutadigan davlatlar – AQSH, Rossiya, Yaponiya, Xitoy, Germaniya, Frantsiya, 
Turkiya va Yevropa Ittifoqining boshqa mamlakatlari bilan Hamkorlik 
munosabatlarini rivojlantirish va mustahkamlashga alohida e`tibor bermoqda, 
O’zbekistondagi korxonalarning tashqi bozorga chiqishi va chet el firma va 
kompaniyalarining mamlakatimizda shakllanayotgan tovar va xizmatlar bozoriga 
kirishi jarayoni sezilarli rivojlanib bormoqda. Ochiq turdagi iqtisodiyotni yaratmay 
turib mamlakatimizning jahon xo’jaligiga kirib borishi qiyin. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida xar bir yuridik yoki jismoniy shaxs xo’jalik 
faoliyatini yuritish jarayonida chet el firmalari bilan savdo sotiq aloqalarini 
o’rnatishi va o’z mablag’laridan tashqari chet el mablag’larini ham moliyaviy-
xo’jalik faoliyatiga jalb qilishi yoki chet el firmalarining xo’jalik-moliyaviy 
faoliyatida o’zining ulushi bilan qatnashishi mumkin. Xo’jalik yurituvchi sub`ektlar 
quyidagi yo’nalishlarda xorij kompaniya va firmalari bilan moliyaviy xo’jalik 
muomalalarini amalga oshiradilar: 
1 savdo-sotiq faoliyati - tuzilgan shartnomalarga asosan xorijdagi sub`ektlarga 
o’zining tayyor mahsulotlari yoki tovarlarini sotadi yoki ulardan tovarlarni sotib 
oladilar; 
2 investitsiya (moliyaviy quyilma) faoliyati - kelishilgan holda chet el 
sarmoyalarini o’zining faoliyatiga jalb qiladi yoki o’zining vaqtincha ortikcha 
mablag’larini chet el firmalarining faoliyatiga ulush sifatida beradilar; 
3 ishlarni bajarish va xizmatlar ko’rsatish - tuzilgan kontraktlarga asosan chet 
el firmalarining buyurtmalari bo’yicha ishlarni bajaradilar va xizmat ko’rsatadilar 
va o’z navbatida chet el firmalariga buyurtmalar beradilar, ularning bajargan 
ishlarini qabul qiladilar va xizmatlarini iste`mol qiladilar; 
4 litsenziya, savdo markalari, dasturlar va patentlarni sotish yoki sotib olish va 
boshqalar. 
Sub`ektlarning tashqi iqtisodiy aloqalari davlatning qonun va qarorlari va 
halqaro qoidalarga asosan tartibga solib turiladi. Ushbu munosabatlar bizning 

---

davlatimizda 
tegishli 
Prezidentimizning 
Farmoni, 
qonunlar, 
Vazirlar 
maxkamasining qarorlari va tegishli Vazirliklar tomonidan chiqarilgan (qonundan 
chetga chikmagan holda) yo’riqnomalar bilan tartibga solinadi va shularga asosan 
nazorat qilinadi. O’zbekiston Respublikasida "Eksport va import muomalalari" va 
"Investitsiya faoliyati to’g’risida"gi qonunlarga asosan Vazirlar mahkamasining 
chiqargan qarorlari asos buladi. Bu qonunlar va qarorlarda katnashayotgan 
tomonlarning huquq va majburiyatlari, faoliyat turlari va shartlari ko’rsatilgan. 
Tartibga solishning tezkorlik usulida tovar va xizmatlarni eksport va import 
qilishga litsenziya (ruxsat) berish ularning kvotasi (miqdori, hajmi), tovar 
nomenklaturasi (turlari)ni, bojxona tartibini o’rnatish va hisoblashishning valyuta 
tartibini belgilashdir. Chunki ushbu usullar tizimi dastlabki moliyaviy hujjatlarni 
tuzishga, eksport va import muomalalari bo’yicha sarflangan xarajatlarga va ushbu 
muomalalar yuzasidan aniqlangan moliyaviy natijalarga bevosita ta`sir qiladi. 
Sub`ektlarning tashqi iqtisodiy faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish 
avvalo bojxona tartibi orqali amalga oshiriladi. Bojxona tizimida davlat 
chegarasidan utadigan tovarlar, ishlar va xizmatlarga qo’llaniladigan tartiblar 
ko’rsatiladi: 
1 bojxona tarifi (olinadigan yig’imlar, to’lovlar); 
2 tovar va xizmatlarni chegaradan o’tkazish tartibi; 
3 kontrabandaga qarshi tadbirlar; 
4 o’tkaziladigan va kiritiladigan tovarlar, ishlar va xizmatlarning turlari va 
miqdori; 
Tovar va ishlarning nomenklaturasiga asosan quyidagilar tuziladi: 
1 dastlabki hujjatlarning shakli va uning mazmuni - o’rnatilgan halqaro tartib 
va qoidaga asosan o’zgartirilgan holda; 
2 bojxona deklaratsiyasi - tegishli tovarlar, ish va xizmatlarning nomlari, 
miqdori va qiymati ko’rsatilgan holda; 
3 halqaro yuk xatlarning o’ziga xos xususiyatlari, maxsus belgilar quyilgan 
holda. 
Ushbu faoliyatda asosiy bosqichlardan bittasi tegishli kontraktlarni tuzish, 
miqdor, baho va tovarlarni Yetkazib berish tartibi va grafigi hisoblanadi. Chunki 
ushbu talablarning bajarilishi ustidan tezkor va qattiq nazorat o’rnatiladi. 
Bundan tashqari hisoblashish jarayoni tashqi iqtisodiy faoliyatda asosiy 
o’rinlardan birini egallab, bu munosabatlar "Valyuta tartiblari va valyuta nazorati 
to’g’risida"gi qonunga asosan amalga oshiriladi. Valyuta tartiblariga rioya qilish 
Markaziy bank tomonidan nazorat qilinib, ushbu Bankga quyidagi vakolatlar 
yuklatilgan: 
1 xorij valyutalari muomalalarining tartibi va faoliyat jarayonlari; 
2 rezident va norezidentlar tomonidan valyuta muomalalarini amalga oshirish 

---

qoidalari; 
3 valyuta muomalalarini hisobga olish, hisoblab hujjatlashtirish va 
statistikasining umumiy tartibini o’rnatish. 
Halqaro tartiblar esa "Tovarlarning halqaro oldi-sotdi to’g’risidagi 
shartnoma" BMT konventsiyasi, A/CONE. 97/18. Annex 1. va Inkoterms 
hujjatlariga asoslanadi. Ushbu hujjatlarda: 
1 iqtisodiy aloqalarga qulay shart-sharoitlar yaratish, aloqa o’rnatish, 
shartnomalar tuzish va tegishli tartib va qoidalarni o’rganish uchun 
ma`lumotlar va axborotlar bilan ta`minlash; 
2 tovarlarni olish va sotishdagi to’siqlardan o’tish, shartnomalar tuzish, 
tovarlarning turlari, miqdori va grafiklarini belgilash va Yetkazib berish 
uchun sharoitlar yaratish; 
3 tovarlarni sotib olish va sotish bo’yicha kamsitishlar (diskriminatsiya)ni 
tugatish, tomonlarning manfaatlarini ko’zlagan holda xo’jalik muomalalarini 
amalga oshirish; 
4 shartnomalarni amalga oshirishga sarflanadigan vaqt va xarajatlarni 
qisqartirish maqsadida ko’rsatilgan shakllarda xarajatlarni hisobga olishda 
tasdiqlangan "Nizom" qoidalariga amal qilinadi. 
Ushbu "Xarajatlarning tarkibi to’g’risidagi Nizom"ga muvofiq eksport 
mahsulotlarini ishlab chiqarish bo’yicha sarflangan asosiy xarajatlarga quyidagi 
xarajatlar kiradi:
1 asosiy ishlab chiqarishdagi ishchilarning mehnat haqi; 
2 mehnat haqi jamg’armasidan ijtimoiy muhofaza jamg’armasiga ajratma; 
3 asosiy ishlab chiqarishga sarflangan material va xom ashyo qiymati. 
Kelishilgan buyurtma va tuzilgan kontraktga asosan xorijda pudrat usulida 
qurilishni amalga oshirayotganda qurilish xarajatlariga quyidagilar kiradi: 
1 qurilish materiallarining qiymati; 
2 o’rnatiladigan uskunalarning qiymati va o’rnatish xarajatlari; 
3 uskuna va materiallarni olib borish xarajatlari; 
4 mutaxassislarni tayyorlash xarajatlari. 
Eksport - tovarlarning davlat chegarasidan o’tkazilishidir. Tovarlarning 
eksportini nazorat qilish ish va xizmatlar eksportini nazorat qilishdan oson, chunki 
u mulk va aniq ko’rinishga egadir. 
Lekin ish va xizmatlarning eksportini nazorat kilganda quyidagilarga 
asoslanish kerak: 
1 xorijdagi shaxs bilan tuzilgan kontrakt; 
2 bajarilgan ish yoki ko’rsatilgan xizmatning haqiqiy joyi; 
3 halqaro yuklarni tashish hujjatlari. 
Chunki bu chegaralanish valyuta muomalalarini tartibga solish, moliyaviy 

---

natijalarni aniqlash va soliqka tortish jarayonini to’g’ri amalga oshirishda asos 
buladi. 
Tovar, ish va xizmatlarni eksport qiladigan sub`ektlar uch guruhga bo’linadi: 
1 eksport mahsulotlarini ishlab chiqaruvchilar; 
2 eksport bilan shug’ullanadigan savdo firmalari; 
3 dallol firmalar - komission yig’im evaziga ishlab chiqaruvchi yoki savdo 
firmalarining tayyor mahsulotlari yoki tovarlarini sotib beradilar yoki 
sotuvchilarning topshirigini bajaradilar. 
Eksport qilingan tovarlarni hisobga olish uchun davlat chegarasidan o’tgan 
yoki xorij iste`molchisiga berilganligini tasdiqlovchi dastlabki hujjatlar asos buladi. 
Ushbu hujjatlarga quyidagi hujjatlar kiradi: 
1 xususiyatlari, pattalari, konosament va yukxatlarning nushalari ilova qilingan 
mol Yetkazib beruvchi firmaning schyotiga to’lov roziligi; 
2 pochtaning yukni jo’natish uchun qabul qilinganligini tasdiqlovchi pattasi; 
3 qabul qilish dalolatnomasi; 
4 jo’natish hujjatlariga asosan yozilgan to’lov schyotlari; 
5 tijorat (kommertsiya) dalolatnomasi; 
6 ekspeditor va konsignatorlarning qabul qilish dalolatnomasi. 
Dunyoda tovarlarni Yetkazib berishning xar xil tartiblari mavjud bo’lib bu 
tartiblar "Inkoterms"da umumlashtirilgan. 
Masalan: "Franko-tashuvchi" (FCA) - sotuvchi o’z tovarini oluvchiga yoki 
uning vakiliga topshirgan vaqtdan boshlab javobgarlikdan soxit buladi. 
"Franko-chegara" (DAF) - sotuvchi tovarini chegaradagi ko’rsatilgan 
manzilga Yetkazib beradi. 
Jahon amaliyotida tayyor mahsulot yoki tovarlarni sotilgan deb e`tirof 
qilishning ikkita usuli mavjud: 
1 mahsulot va tovarlarni xaridorga jo’natgan yoki ular yuzasidan to’lov 
hujjatlarini tegishli bankka bergan vaqtdan boshlab ular sotilgan deb tan 
olinadi; 
2 tayyor mahsulotlar yoki tovarlarni xaridorlarga jo’natgandan keyin ularning 
shartnomada ko’rsatilgan qiymati pul mablag’lari schyotiga kirim qilingan 
vaqtdagini sotilgan deb tan olinadi. 
Ayrim hollarda, ayniqsa keyingi vaqtlarda mahsulot, ish va xizmatlarni 
eksport qilish jarayonida vositachi (dallol) firmalar aktiv ishtirok qiladilar. Bu dallol 
firmalar sotuvchi va iste`molchilarni bir-biri bilan bog’langanligi uchun mukofot, 
ya`ni haq oladilar. 
Bu ishni amalga oshirish uchun avvalo ishlab chiqaruvchi korxona bilan dallol 
o’rtasida kontrakt tuzilib unda komissioner (dallol) iste`molchini topib tovar egasi 
(komitent)ning tovarini o’z nomidan sotadi va buning uchun tovar egasi 

---

(komitent)dan komission yig’im (rag’batlantirish) xizmat haqini oladi. 
Komissiya shartnomasiga muvofiq xorij firmasi bilan shartnomani vositachi 
tuzadi va u tovarlarni iste`molchiga Yetkazib berish bilan bog’liq ishlarning 
hammasini bajaradi: 
1 bojxona yig’imlari va to’lovlarini to’laydi; 
2 tovarlarni olib borib berish - transport xarajatlarini va tovarlarni saqlash, 
yuklash va tushirish xarajatlarini ham to’laydi. 
Chunki bu sarflarni keyinchalik tovar egasi - komitent vositachiga 
(komissionerga) qoplaydi. 
Horij firmalari bilan hisoblashishni amalga oshirayotganda hisoblashish 
turlari va mol Yetkazib berish shartlariga amal qilinadi. Xorijdagi firmalar bilan 
hisoblashishning quyidagi shakllari amalga oshiriladi: 
1 akkreditiv usuli bilan hisoblashishlar; 
2 tijorat krediti bilan hisoblashishlar; 
3 o’tkazish vasiqa (veksel)lari (tratt) yordamida hisoblashishlar; 
4 hisoblashishning ikkala shakli qo’llangan holda; 
5 ochiq schyotlar bilan hisoblashishlar. 
Akkreditiv 
bilan 
hisoblashish 
tartibi 
"Hujjatlar 
akkreditiv 
bilan 
hisoblashishning umumiy qoidasi va tartibi" (Jaxon savdo palatasi №400) bilan 
o’rnatilgan. 
Ushbu hisoblashish tartibida to’lovchining iltimosi va ko’rsatmasiga asosan 
bank-emitent) uuyidagi muomalalarni amalga oshiradi: 
a) olingan yoki olinadigan tovarlarning qiymatini uchinchi shaxsga pulda yoki 
o’tkaziladigan vasiqa (veksel)da to’lashi; 
b) boshqa bankka ushbu muomalalarni amalga oshirish huquqini berish 
mumkin. 
Ushbu shakllardagi hisoblashishlar quyidagi tartibda sodir bo’ladi: 
1 iste`molchi (importchi) sotuvchi (eksportchi) tovarlarning tayyorligi 
to’g’risidagi xabarni olgandan keyin o’zining bankiga eksportchining bankida 
kontraktda ko’rsatilgan summada akkreditiv ochish uchun ariza beradi. Ushbu 
arizada summani to’lash uchun zarur bulgan hujjatlar ko’rsatiladi va 
iste`molchining banki sotuvchiga xizmat qiladigan bankda tegishli summa bo’yicha 
belgilangan muddatda akkreditiv ochadi. Sotuvchi (eksportchi) tovarlarni 
jo’natgandan keyin o’zining bankiga kontraktda ko’rsatilgan hujjatlarni topshirib 
tegishli summani akkreditivdan oladi va ushbu muomalani sotuvchining banki 
iste`molchining bankiga tegishli hujjatlar bilan Yetkazadi. 
Kommertsiya krediti bilan hisoblashish tartibida sotuvchi (eksportchi) 
iste`molchiga (importchiga) tovarlar qiymatining bir qismini yoki umumiy 
summasini keyin to’lash sharti bilan tovar jo’natadi. Olingan tovarning qiymati 

---

kontraktda ko’rsatilgan muddatda va kredit foizi qo’shilgan holda iste`molchi 
tomonidan tovar egasiga (eksportchiga) to’lanadi. 
Vasiqa (veksel) yordamida hisoblashishda qarz majburiyati vasiqa bilan 
tasdiqlanadi. Vasiqa oddiy va boshqa shaxslarga o’tkaziladigan (tratta) shaklda 
buladi. 
Oddiy vasiqa yordamida hisoblashishda vasiqa beruvchi uni olgan shaxsga 
vasiqada ko’rsatilgan summani belgilangan muddatda to’lash majburiyatini oladi. 
O’tkaziladigan vasiqada (tratta) shaklida hisoblashishda vasiqa egasi 
(trassant)ga vasiqa beruvchi (trassat) unda ko’rsatilgan summani belgilangan 
muddatda boshqa shaxsga to’lash uchun bo’yruq beradi. Buning uchun vasiqa 
o’tkazuvchining yozuvi, imzosi va muhri bilan mustahkamlanadi. 
Inkasso shaklida eksportchi jo’natilgan tovarlar summasini importchining 
bankidan tegishli hujjatlarga asosan iste`molchining roziligini kutmay 3 kundan 
keyin oladi. 
Buning uchun avvalo importchining roziligini (3 kun) ko’tishi va keyin 
bankdan talab qilishi lozim. Hozirgi sharoitda bu usul O’zbekiston Respublikasida 
kam qo’llaniladi. 
Ochiq schyotlar bilan hisoblashish tartibi doimiy aloqada bulgan sotuvchi 
(eksportchi) va iste`molchilar (importchi) o’rtasida kullanilib, ushbu jarayonda tovar 
egasi molni jo’natgandan keyin tegishli hujjatlarni va kontraktda ko’rsatilgan 
summani belgilangan muddatda to’lash to’g’risidagi iltimos xatini iste`molchiga 
jo’natadi.