Quyosh kalendari. Quyosh kalendarida tropik yilning uzunligi asos

tomonidan 1079-yilning 16-martida (bu davrda Yulian kalendari bo‘yicha
bahorgi tengkunlik shu kunga to‘g‘ri kelardi) yoki hijriy oy kalendari
bo‘yicha 471-yilning 10-ramazonida qabul qilindi. Bu kalendar Umar
Xayyom kalendari deyilishi bilan birga, ko'pincha Malikshoh sharafiga
Jaloliy kalendari deb ham yuritilgan.
Umar Xayyom kalendarida kabisa yillari hisobi Yulian kalendaridan
farq qiladi. Unda 28 yil ichida Yulian kalendaridagidek har to‘rtinchi yili,
keyingisi o‘ttiz ikkinchi yilda emas, balki besh yil o’tkazib o'ttiz uchinchi
yilda qo‘shiladi. Demak, Yulian kalendari bo'yicha 32 yilda sakkizta
kabisa yili bo‘lsa, Umar Hayyom kalendarida 3^3 yilda sakkizta kabisa yili
bo'ladi, Hu esa tropik yildan 0,0002 sutka ortiq, xolos. Demak, Umar Xayyom
kiilciulanda 4500 yildan ortiq vaqtda bir sutka xato kelib chiqadi. Umar
Xnyyom kalendari Eronda XIX asr oYtalarigacha qoilanilgan.
1864-yilda nemis astronomi Derpt universiteti professori I. Medler
1/04-1874) tomonidan har 128 yilda 31 ta kabisa yildan iborat boigan
kulcndar tuziladi. Lekin mazkur kalendar loyihasi qabul qilinmagan.
Milutin Milankovich (1879-1956) tomonidan Yangi Yulian kalendari
lum tuziladi. Bu kalendarda har 900 yilda 218 kabisa yili mavjua edi.
kulendarda 40000 yilda bir sutka farq vujudga kel
Quyosh taqvimi — bu taqvim boʻlib, sanalari faslni yoki Quyoshning yulduzlarga nisbatan yaqinlashadigan holatini koʻrsatadi. Dunyoda standart sifatida keng qabul qilingan Grigorian taqvimi quyosh taqvimiga misoldir. Taqvimning asosiy boshqa turi bu oy taqvimi boʻlib, uning oylari Oy fazalarining davrlariga toʻgʻri keladi. Grigorian taqvimidagi oylar Oy fazasi davrlariga mos kelmaydi. Misrliklar quyosh taqvimini birinchi boʻlib ishlab chiqishgan, bunda Nil daryosining yillik suv toshqini taqvim bilan bir vaqtga toʻgʻri kelgan, sharqiy osmonda It yulduzi — Sirius yoki Sothisning har yili paydo boʻlishidan foydalanib, quyosh taqvimi ishlab chiqilgan. Ular har biri 30 kundan, 12 oydan, 365 kundan iborat boʻlgan kalendar tuzdilar va yil oxirida 5 kun qoʻshildi. Misrliklar bir kunning ortiqcha qismini hisobga olmaganliklari sababli, ularning taqvimi asta-sekin xatoga yoʻl qoʻydi^[Eng qadimgi quyosh taqvimlariga Yulian taqvimi va Kopt taqvimi kiradi. Ularning ikkalasi ham 365 kunlik yilga ega, bu istisnosiz har toʻrt yilda bir marta 366 ga uzaytiriladi, shuning uchun oʻrtacha yil 365,25 kun. Quyosh taqvimlari aniqroq boʻlishi uchun ular ikki turga boʻlingan. Agar Yerning Quyosh atrofi orbitasidagi holati tengkunlik nuqtasiga, orbita samoviy ekvatorni kesib oʻtadigan nuqtaga qarab hisoblansa, uning sanalari fasllarni aniq koʻrsatadi, yaʼni ular yil fasllarining egilishi bilan sinxronlashtiriladi. Bunday taqvim tropik quyosh taqvimi deb ataladi.
Bunday taqvimlar oʻrtacha taqvim yilining davomiyligi tropik yilning baʼzi shakllariga, odatda oʻrtacha tropik yilga yoki bahorgi tengkunlik yiliga yaqinlashadi.
Quyidagilar tropik quyosh taqvimlaridir:
Bengal taqvimi (Bangladeshdagi milliy va rasmiy kalendar)
• Eron taqvimi (Jaloliy taqvimi)Hindiston milliy taqvimi (Saka taqvimi)
Ushbu kalendarlarning har birida 365 kundan iborat yil bor, u vaqti-vaqti bilan kabisa yilini shakllantirish uchun qoʻshimcha kun qoʻshib uzaytiriladi, bu usul „interkalatsiya“ deb ataladi, kiritilgan kun esa „interkalyar“.
Eron taqvimi har doim yilni bahorgi tengkunlik kunida boshlaydi va keyingi yil ham bahorgi tengkunlik kunida boshlanishi uchun oʻzining interval kunlarini belgilaydi. Shimoliy yarimsharda bahorgi tengkunlik payti Tehrondagidek „ishonchli manbalardan olingan astronomik hisob-kitoblar orqali“ aniqlanadi^[
Agar Yerning holati doimiy yulduzlarga nisbatan hisoblansa, unda sanalar Quyosh yaqinida joylashgan zodiakal yulduz turkumini koʻrsatadi. Ushbu turdagi kalendar yulduzli quyosh taqvimi deb ataladi^[3].
Bunday kalendarning oʻrtacha kalendar yili yulduz yiliga yaqinlashadi.
Bir oydan ikkinchisiga sakrash, yaʼni bir Sidereal yil — yulduzlarning quyosh taqvimi boʻyicha oʻlchanadigan, quyoshning ikki marta paydo boʻlishi orasidagi davr boʻlib, u har 28 yilda Yerning quyosh atrofida aylanishidan kelib chiqadi^[4].
Hind taqvimi, Tamil taqvimi, Bengal taqvimi (qayta koʻrilmagan) va Malayalam taqvimi kabi hind taqvimlari yulduzli quyosh kalendarlaridir. Tailand quyosh taqvimi hindlarning quyosh taqvimiga asoslangan boʻlsa ham, u yulduz taqvimi ham edi. Ular Yerning tropik harakatidan koʻra, Quyoshning oʻn ikki zodiakal belgisi orqali koʻrinadigan harakati asosida hisoblanadi.