R. D. Dusmuratov, sh. N. Fayziyev, I. N. Qo’ziev a. Z. Avloqulov, G`. V. Po`Latov audit

Nomoddiy aktivlar bo’yicha hisoblangan amortizatsiya
ajratmalarini schyotlarda aks ettirishning to’g’riligini tekshirish (namuna)

Muomalalar mazmuni	№21-BHMS bo’yicha			Korxonada tuzilgani
	Schyotlar korrespond.		Dastlab. huj.	schyotlar korrespond		Dastlabki huj
	Dt	Kt		Dt	Kt
1. Asosiy ishlab chiqarishda ishlatilayotgan NA ob’ektlari bo’yicha amort-ya hisoblash	2010	0510-0590	Amor-ya hisob-kitobi, hisob siyosati	26	05	Amort-ya hisob-kitobi
2. Yordamchi ishlab chiqarishda ishlatilayotgan NA ob’ektlari bo’yicha amor-ya hisoblash	2310	0510-0590	- // -	23	05	- // -
3. Umumishlab chiqarish maqsadlari uchun ishlatilayotgan NA bo’yicha amor-ya hisoblash	2510	0510-0590	- // -
4. Xizmat ko’rsatuvchi xo’jaliklarda ishlab chiqarishida ishlatilayotgan NA bo’yicha amor-ya hisoblash	2710	0510-0590	- // -	29	05	- // -
5. Ma’muriy maqsadlarda ishlatilayotgan NA bo’yicha amor-ya hisoblash	9420	0510-0590	// -
6. Kapital qo’yilmalarda ishlatilayotgan NA ob’ektlari bo’yicha amor-ya hisoblash	0810-0890	0510-0590	- // -	89	05	- // -
7. NA ob’ektlarini hisobdan chiqarishda (sotish, hisobdan o’chirish, tekinga berish) to’plangan amor-ya summasini hisobdan o’chirish.	0510-0590	9220	- // -	05	48	- // -
8. Joriy yilda NA larga oshiqcha hisoblangan amor-ya summasini tuzatish	0510-0590	9390	- // -	05	85/3	- // -
9. Joriy yilda NA larga kam hisoblangan amor-ya summasini tuzatish	Xara-jat schyot-lari	0510-0590	- // -	46	05	- // -

Hisobot davridagi amortizatsiya ajratmalari arifmetik hisob-kitoblarining to’g’riligini tekshirish auditorlik jamlash qoidalarini hisobga olgan holda, jamlash asosida amalga oshiriladi. Ushbu ish quyidagi shakldagi ishchi jadval bilan rasmiylashtirilishi mumkin.

№	Ob’ekt nomi	Dast-labki qiymati	Amortizatsiya normasi		Amortizatsiya summasi		Farq nimaning hisobiga
			Korxona ma’lu-motlari	Auditor ma’lu-motlari	Korxona ma’lu-motlari	auditor ma’lu-motlari	Norma hisobiga	Hisob-kitob no-aniqligi
1.	Patent	100000	30	20	30000	20000	10000	-
	va h. k.
	Jami:

Yuqoridagi jadval asosida aniqlangan farqlar bo’yicha auditor eng katta farqlarni tahlil qiladi va ularning hisobotlar ishonchliligiga ta’sirini baholaydi.

Auditor amortizatsiya ajratmalarining har oyda hisoblanayotganligini ham tekshirishi lozim. Chunki amaliyotda nomoddiy aktivlarga har chorakda bir marta amortizatsiya hisoblash hollari uchraydi. Shuningdek, korxona zarar ko’rgan davrlarda ham amortizatsiya hisoblanganligini tekshirish zarur. Qoidaga ko’ra korxona faoliyatining hisobot davridagi natijalari qanday bo’lishidan qat’iy nazar (foyda oladimi yoki zarar ko’radimi) nomoddiy aktivlarga amortizatsiya hisoblashi shart.
Nomoddiy aktivlar bo’yicha amortizatsiya ajratmalari hisoblashni tekshirish chog’ida:

0. 
   nomoddiy aktivlar ob’ektlarining o’rtacha qiymati va o’rtacha amortizatsiya normasidan foydalangan holda hisoblash yo’li bilan amortizatsiya ajratmalari summalarini prognozlash;
   
1. 
   bir necha hisobot davrlaridagi hisoblangan amortizatsiya ajratmalari summalarini taqqoslash va aniqlangan farqlarni nomoddiy aktivlar ob’ektlarining mavjudligi hamda ular kirimi va chiqimining ta’sirini inobatga olgan holda tahlil qilish kabi analitik amallardan ham foydalanish mumkin.
   

Amortizatsiya ajratmalarini batafsil tekshirish chog’ida auditor amortizatsiya ajratmalari hisoblash usullaridagi o’zgarishlarning korxona hisob siyosatida aks ettirilganligini aniqlashi lozim. Chunki bunday o’zgarishlar bir qancha davrlar oralig’idagi ma’lumotlarning taqqoslanuvchanligiga sezilarli darajada ta’sir ko’rsatadi. Bunda joriy sharoitga yangi baho berish kerak. Nomoddiy aktivlarning foydali xizmat muddatlari o’zgargan hollarda o’zgarish sabablari o’rganilib, ularning №1 - «Hisob siyosati va moliyaviy hisobot» va №7 - «Nomoddiy aktivlar» nomli BHMS talablariga muvofiqligi o’rganiladi.
Nomoddiy aktivlardan qancha muddatda foydalanish va ularga eskirish hisoblash zarurati haqidagi masalaga ko’pchilik davlatlarning ancha ehtiyotkorlik bilan yondoshishi bu sohadagi mavjud xalqaro standartlarga muvofiq keladi. Chunki, hisobning xalqaro standartalari komiteti yoxud ishbilarmonlik aloqalari qiymati kapitallashtirishni, yoxud birdaniga korxonaning xususiy kapitali hisobiga hisobdan chiqarishga ruxsat beradi.
Lekin, bu standartlarga muvofiq nomoddiy aktivlarga eskirish hisoblashning qandaydir maksimal muddati tavsiya qilinmaganligiga qaramasdan, ayrim davlatlarda ma’lum cheklashlar kiritilgan. Masalan, firma amaliy shuhrati- ”Goodwill”ning qiymati Kanada va AQSh da 40 yil, Avstraliyada 20 yil, Niderlandiya va Shvetsiyada 10 yil, Yaponiyada 5 yilda hisobdan o’chiriladi.
Nomoddiy aktivlarga amortizatsiya hisoblashga qarshilar: birinchidan, nomoddiy aktivlarni umuman korxona mablag’i deb hisoblamaydigan iqtisodchilar, ikkinchidan, tegishli sarflar hisobidan qo’llab-quvvatlab turilishi sababli, firmaning amaliy shuhrati, savdo belgilari, tovar markalari va boshqa nomoddiy aktivlar qiymati pasaymaydi degan fikr tarafdorlari; nihoyat firma amaliy shuhrati, savdo belgilari, tovar markalari va boshqalarga amortizatsiya hisoblash hollarida, bir tomondan, kamayayotgan qiymatni almashtirish va saqlab turish sarflari amalga oshirilayotganligi sababli takroran hisoblash sodir bo’ladi deb hisoblovchi iqtisodchilar.
Hozirgi paytda buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari komiteti (BHXS) moliyaviy hisobotlarning taqqoslanuvchanligini yaxshilash maqsadida nomoddiy aktivlarga eskirish hisoblanmasdan, darrov hisobdan o’chirish metodlarini qo’llashni ta’qiqlash va agar faqat bundan uzoqroq muddat belgilash asoslanmagan bo’lmasa (ammo bu holda ham u 20 yildan oshmasligi) masalasini o’rganmoqda.
Ta’kidlab o’tganimizdek, bizning respublikamizda foydali xizmat muddatini aniqlash imkoni bo’lmagan nomoddiy aktivlarga eskirish 5 yil muddatdan kelib chiqib hisoblanadi (ammo korxonaning faoliyat muddatidan oshmasligi kerak). Nomoddiy aktivlar auditi biz uchun yangi hisob va audit ob’ektlari hisoblanadi. Shuning uchun nomoddiy aktivlarni hisobga kirim qilish usullari, haqqoniy baholash metodlari, ular qiymatini qoplash va sh. o’. , shuningdek joriy hisobda harakatini aks ettirish masalalari jiddiy ilmiy-tadqiqotlarni talab etadi.