R IV o j L a n t ir is h I n s t I t u t I
Download 24.28 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- «ishlab chiqarish kuchlarini hududiy tashkil qilish»
- M alumki, har qanday tizim ga, asosan murakkab tizim - larga quyidagilar xos
- SA VOL VA T O P S H IR IQ L A R 1. B o zo r iq tiso d iy o tin in g asosiy b elg i va shartlari nim alardan iborat
- 3. R aq ob at u c h u n q an d ay sh a rt-sh a ro itla r kerak
- 5. Ishlab ch iq arish va ish la b ch iq a rish k u ch la ri nim a 6. A h o lin in g ijtim o iy -iq tis o d iy tu s h u n c h a e k a n lig in i tu sh u n tirib
- 8. S istem a (tiz im ) g ‘o y a sin in g m o h iy a ti va u n i h u d u d iy ta sh k il q ilish d a q o ‘lla n ish i n im a d a o ‘z ifo d a sin i top ad i
- XIII BOB IQTISODIYOTNI HUDUDIY TASHKIL ETISHNING SHAHARLAR RIVOJLANISHI BILAN ALOQASI VA EKOLOGIK MUAMMOLAR
«joylash- tirish» tushunchasi juda ko‘p ishlatiladi. Tarm oq yoki sohaviy iqtisodiyotida ko‘pro q «rivojlanish», taraqqiyot, o ‘zgarish k abilar tilga o linad i. Shu o ‘rin da qayd qilm oq lozim ki, joylashtirish geografiyaning boshqa tarm oqlari, masalan, tabiiy geografiya u c h u n m u h im em as, ch u n k i iq lim , y er u sti tuzilishi, tuproq, o ‘simlik yoki hayvonot dunyosi joylashtiril- m ag an, u larn in g h u d u d iy x u su siy atlari bo sh q a om il va qonuniyatlar bilan ifodalanadi. U m um an rivojlanishning, har qanday hodisa yoki voqe- likn in g ajralm as, b ir p ay tn in g o ‘zida (p erm an e n t) sodir b o ‘ladigan xususiyati yoki jih ati mavjud. U ham b o ‘lsa joyla- nishidir. Zero, u yoki bu voqelik m a'lum vaqtda va aniq joyda yuzaga keladi-ki, biz bu yerda zam on va m akon birligining guvohi b o ‘lamiz. Shundan kelib chiqqan holda e'tiro f etish m um kinki, rivojlanish va joylanish bir borliqning, hodisaning ikki to m o n id ir yoki bosh qach a qilib aytganda, joylan ish rivojlanishning hududdagi, makondagi in'ikosidir. B inobarin, iq tiso d iy g eografiya va m in taq a v iy iq tiso d iy o td a u shb u tushunchalarning bir joyda, q o ‘shaloq ishlatilishi an’ana b o ‘lib qolgan (m asalan, paxtachilikning rivojlanishi va joylanishi, qora m etallurgiya sanoatining rivojlanishi va joylanishi, tem ir y o‘l transportining rivojlanishi va joylanishi va h.k.). Am m o, yuqorida ta'kidlaganim izdek, joylanish va ayniqsa joylashtirish barcha hodisa yoki voqeliklarga tegishli emas. Misol uchun, okeanda baliqni, yer ostida qazilma boyliklarni, atm osferada bulutlarni hech kim joylashtirm agan. D em ak, joylashtirish deganda, uning kim dir (sub'yekt) tom onidan am alga oshirilganligi nazarda tutilganligi sababli baliq yoki ko ‘m irning geografiyasini boshqacha izohlash kerak. Shu bois, 128 geografiya faqat joylashuvigina emas, balki u hodisa va vo- qeliklarning hududiy tarkibi va tizim i, bir joyning ikkinchi joydan farqini o ‘rganadi. Iqtisodiy geografiya va mintaqaviy iqtisodiyot uchun ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish um um iy tushuncha, ob'yekt hisoblanadi. H atto m intaqaviy iqtisodiyotni ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish haqidagi fan sifatida ta'riflaydilar. Qolaversa, sobiq Ittifoq davridagi iqtisodiyot universitetlari iqtisodiy geografiya kafedralarining n o m lari avval ishlab c h iq a ris h k u c h la rin i jo y la s h tiris h g a , u n d a n k e y in esa m intaqaviy iqtisodiyotga o ‘zgartirildi. M azkur fanlarda «ishlab chiqarish kuchlarini joylashti rish» bilan bir qatorda «ishlab chiqarish kuchlarini hududiy tashkil qilish» tushunchasi qo ‘llaniladi. C hindan ham bu ikki tushuncha bir-biriga ju d a o ‘xshash. Ayniqsa, «joylashtirish» hududiy tashkil qilishga yaqin, chunki bu m a'lum bir sub'yekt (shaxs, davlat) tom onidan amalga oshiriladi. H ududiy tashkil qilish joylashtirish, joylanishning yuqori, m ukam mal shaklidir. Uning eng m uhim xususiyati boshqaruv, nazorat (m on ito rin g )d a o ‘z ifodasini topadi. Shu sababli hududiy tashkil qilish um um iy aham iyatga ega b o ‘lgan tizim yoki tizim -tarkib g‘oyasiga asoslanadi. M a'lumki, har qanday tizim ga, asosan murakkab tizim - larga quyidagilar xos: • Ikki va u n d a n o rtiq elem ent va q ism lard an iborat b o ‘lish; • Ichki va tashqi, tik va gorizontal aloqalar; • K o‘p bosqichlik, iyerarxiyalik; • M ustaqil amal qilish, faoliyat k o ‘rsatish; • Tartib va tarkiblilik; • B oshqaruvchanlik va h. k. Aynan ana shu jihatlarg a k o ‘ra hududiy tashkil qilish joylashtirishga nisbatan m a'qulroq, afzalroq va am aliyroq- dir. M asalan, talabalam ing o ‘z xohishlaricha sinfda o ‘tirishlari yoki y an g i uyga m ebel va b o sh q a jih o z la r n i ta rtib s iz jo y la sh tirish , bu tub m oh iyati b ila n o ‘rin la sh tirish yoki hududiy tashkil qilish emas; bu jarayonni o ‘qituvchi yoki uy bekasi boshqaradi. Boshqarish ham m a vaqt tartibn i, ta sh k il qilishni, ma'lum m aqsadga q a ra tilish n i nazarda tutadi. B inobarin, o ‘qituvchi 9 - 129 o ‘z darsini sam arali o ‘tkazish m aqsadida sinfni tashkil qiladi. A niqrog‘i talabalar o'tirishini, ya'ni kim -kim bilan va qayerda joylashashini sinfda tartibga soladi, boshqaradi, nazorat qilib boradi. Xuddi shunday, uy bekasi ham yangi uyga keltirilgan jihozlarni hududiy tashkil qiladi, tartibli joylashtiradi. Y uqoridagi m isollar qulayroq b o ‘lishi uchun ular sodda- roq tarzda, kichik hududlar darajasida keltirildi. Bu o 'rin d a aytish m um kinki, eng avvalo ana shu kichik hududda yirik masshtabli tadqiqotlarni o ‘tkazish, «m ikroiqtisodiyotni» chu- qur o ‘rganib, so ‘ngra katta hududlarga o ‘tish kerak. Zero, «kichik kalit k atta eshikni ochadi», deyishadi; kichikda kattani, kattada kichikni k o ‘ra bilish m uhim dir. H ududiy tashkil qilishda hudud o ‘zgarm as (co n stan ta), bazis b o ‘lib xizm at qiladi; tu rli ob ’yektlar — sanoat korxo- nalari, qishloq x o ‘jalik ekinlari, aholi va h.k. o ‘zlarining xususiyatlariga qarab m a'lum h ududda joylashtiriladi. Bu yerda, hududda joylashtiriladi deyish m um kin, am m o h u d u diy jo y lash tirish un ch a t o ‘g ‘ri em as, chunki h ar qanday jo y la s h tiris h o ‘z - o ‘z id a n m a'lu m k i h u d u d iy d ir ( to ‘g ‘ri, kam d an-k am ho llard a, m asalan avtobuslar q atnovini yoki dars jad v a lin i m u ay y an vaqt va so a tla rd a jo y la sh tirish , taqsim lash m um kin). Ayni paytda «hududni tashkil qilish» tushunchasi ham mavjud. U k o 'proq rayon planirovkasida, sotsiologiyada yirik va o ‘rta m asshtabli tad q iq o tla rd a q o ‘llan iladi. Bu yerda jo y la s h tirila d ig a n o b 'y e k tn in g e m a s, b a lk i h u d u d n in g xususiyati, im koniyati («dili, tili, nafasi») hisobga olinadi. Boshqacha qilib aytganda, nim ani qayerda joylashtirish emas, qayerda n im an i jo y la sh tirish nazard a tu tila d i. U m u m an olganda esa hududiy tashkil qilish bilan h u d udni tashkil qilishni o ‘zaro m uvofiqlashtirilgan holda am alga oshirish qulay va yaxshi sam ara beradi. H ududiy tashkil qilish hududiy tarkib (struktura), hududiy tizim (sistema), iqtisodiy rayon tushunchalari bilan cham bar- chas bog‘liq va ular m intaqaviy iqtisodiyot ham da iqtisodiy geografiyaning o ‘zak tushunchalarini tashkil qiladi. H ar qanday sistem aning ikki jih ati, ya'ni uning xususiy- ligi va hududiyligi borligidek, ishlab chiqarishni tashkil qilish ham ijtim oiy ham da hududiy shakllardan iborat. Ijtim oiy 130 tashkil qilish ixtisoslashuv, m ujassam lashuv, kooperatsiya va kom binatlashuvdan iborat b o ‘lsa, hududiy tashkil qilishda sanoat m arkazi va tugunlari, sanoat parklari, texnopolislar, hududiy ishlab chiqarish m ajm ualari mavjud. Ijtim oiy va hududiy shakllar turli xo'jalik tarm oqlarida har xil. Shuning uchun ularga ta'sir qiluvchi om illarni aniqlash katta aha- m iyatga ega. Bozor m unosabatlari, «bozor» garchi sharqona mazmunga ega b o ‘lsa-da, uning hozirgi m ohiyati butunlay boshqacha. T o ‘g‘ri, bozorlar (bizning an'anaviy tushuncham izga k o ‘ra) dastavval sharqda vujudga kelgan. K eyinchalik u 0 ‘rta Osiyo va Yaqin Sharq, so ‘ngra 0 ‘rta dengiz, u orqali Pireney yarim oroliga — Ispaniya va Portugaliyaga o ‘tgan. Buyuk geogra- fik kashfiyotlardan keyin «bozor» so‘zi A tlantika okeanidan o ‘tib, Janubiy va M arkaziy Amerikaga borib yetdi. Ana shun day evolyutsiya va geografiyaga ega b o ‘lgan bozor o ‘zimizga yangi m a'no kasb etgan holda «qaytib keldi». Q a d im -q a d im d a h am x a lq la rim iz b o z o rn i p u l, pul m uom alasi bilan uyg‘unlashtirishgan. D arhaqiqat, hozirgi kunda bozor, bozor m unosabatlari bu pul dem akdir. Ammo bugungi sharoitda pul doimo harakatda, m uom alada b o ‘lishi, q o ‘shim cha qiym at yaratishi, aylanishi kerak («pul pulni topadi», deyishadi). D em ak, pul harakatda b o ‘lishi shart. B undan bozor m u- nosabatlarining yana bir xususiyati kelib chiqadi, ya'ni vaqt. Bozor sharoitida vaqtning iqtisodiy qiymati nihoyatda oshadi, davr zichlashadi, intensivlashadi, chunki «vaqting ketdi, naq- ding ketdi», deb bejiz aytishmagan. Bozor m unosabatlariga allaqachon o ‘tgan, bu borada boy tajribalarga ega b o ‘lgan rivojlangan m am lakatlarda vaqtdan samarali foydalanishga katta e'tibor berilmoqda. Yirik korxona yoki korporatsiyalar, flrm alar o ‘zaro iqtisodiy aloqalarida, «oldi-berdi» m unosabatlarida so‘ralgan, buyurilgan narsani — ayni o ‘z vaqtida (just in tim e) yetkazib berish prinsipiga rioya qilishadi. Bu h ar ikkala tom on uchun ham aham iyatli hisob- lanadi. M azkur prinsipning amalga oshirilishi ishlab chiqarishni joylashtirish va tashkil qilishga ham m a'lum darajada ta'sir qiladi. M asalan, buyurilgan narsani o ‘z vaqtida va faqat ke- 131 rakli m iqdorda yetkazib berilishi katta-katta om borxonalarni zarursiz qilib qo ‘yadi, transport tizim i va om iliga o'zgartirish kiritadi. Rivojlangan m am lakatlarda asta-sekin m ehnatni ko‘p talab qiluvchi, bevosita tabiiy boyliklarni qayta ishlovchi, ekologik jihatdan xavfli korxonalar, turli ta'm irlovchi zavodlar ikkinchi (k o ‘p in ch a yangi in d ustrial m am lak atlarga), u lard an esa uchinchi darajali m am lakatlarga k o ‘chm oqda. A rzon ishchi kuchining borligi an'anaviy sanoat tarm oqlarini o ‘ziga jalb qilmoqda, rivojlangan («postindustrial») m amlakatlarning iqti sodiyoti esa asosan x iz m a t ко ‘rsatish, jum ladan turizm iq tiso - d iyo tig a , m o liya fu n k siy a la ri, q im m atbah o q o g ‘o z la r va p u l b ozori kabi yangi om illarga tayanm oqda. B ozor iqtisodiyotining eng m uhim xususiyati ta la b va taklif, iste'mol va ishlab chiqarish m unosabatlaridir. Vaholanki, aw algi «sotsialistik planlashtirish» sharoitida bu prinsip aksin- cha edi. Binobarin, hozirgi kunda talab, iste'm ol taklif va ishlab chiqarishga k o ‘ra ildam roq, o ldin da b o rad i va bu iqtisodiy rivojlanishni harakatga keltiradi. Aynan ana shunday sharoitda ishlab chiqarishni ijtim oiy va hududiy tashkil qilish m utlaqo o ‘zgaradi. M a'lum ki, ilgari m ahsulotlarning turi oz, talab ham cheklangan edi. Ishlab chiqariladigan m ahsulot m uayyan bir andozada (standartda) ko‘plab, konveyer usulida yaratilardi. Bu usul jahon miqyosida am erik alik sa n o atc h i G. F ord no m i bilan « f o r d iz m » deb yuritiladi. U XX asr o ‘rtalarida «Ford» (T) m arkali avtom o- billarni k o ‘plab ishlab chiqib, jah o n bozorini m onopoliya tarzida egallagan edi. G. Ford aytgan ekan: «M en sizga istagan rangli avtom o- bil sotishim m um kin. Faqat bitta shartim bor — bu m ashina albatta qora rangda b o ‘lishi kerak». B undan ayonki, Ford firmasi konveyer usulida faqat bir rangli, ya'ni qora mashinalar ishlab chiqargan. H ozirgi ku n d a v aziyat b u tu n la y bosh q ach a: iste'm ol m ollariga talab xususiylashm oqda (individuallashm oqda) va bu talab vaqt davom ida tez-tez o ‘zgarib turm oqda. Shu bois, endigi sh a ro itd a y o ppasiga k o nveyer usu lid a b ir tu r va ko‘rinishdagi m ahsulot keraksiz b o ‘lib qoldi. Bunday holat jah o n adabiyotida «postfordizm » deb yuritilm oqda. 132 S hunday qilib, avvallari «m iqdor», «miqyos» iqtisodi b o ‘lsa, bugungi kunda «sifat», «har xillik» iqtisodi oldinga chiqm oqda. Dem ak, xo‘jalik tizim ini, majmuasini turli yo‘na- lishlar bilan boyitish, diversifikatsiya jarayonini rivojlantir- ganlar yutadi. Faqat bir turdagi m ahsulotni ko'plab m iqdorda ishlab chiqarganlarning bozori «kasod» b o ‘lmoqda. Biz yuqorida bozor m unosabatlariga xos xususiyatlardan p u l, va q t, ta la b va ta k lif to ‘g ‘risida aytib o ‘tdik. Lekin bular- ning barchasi ham bozor iqtisodiyotining tub m ohiyatini to ‘laligicha ifodalamaydi. Sabab — bu yerda raqobat, ra q o b a t m uhiti yetishm ayapti. M ahsulot arzon, sifatli, ko'rim li, xari- dorgir b o ‘lishi uchun ishlab chiqaruvchilar o ‘rtasida raqobat zarur. Biroq, bu raqobat erkin, sog‘lom , m adaniy b o ‘lishi talab etiladi. Raqobat uchun m ulkchilik turli shaklda b o ‘lishi, erkin va ochiq iqtisodiyot yuritish lozim. B inobarin, o ‘tish davri- da xususiylashtirish va nodavlat sektorini rivojlantirishga aham iyat beriladi. Bu davrda eng aw al savdo, maishiy xizmat ko‘rsatish korxonalari, qishloq xo‘jaligi, yengil va oziq-ovqat, q u rilish m a te ria lla ri sa n o ati o so n ro q «nodavlatlashadi». Shuning uchun b o ‘lsa kerak, hozirgi vaqtda k o ‘proq tog ‘- kon, yoqilg'i-energetika sanoat tarm oqlariga ixtisoslashgan viloyatlarda (Navoiy, Qashqadaryo, Toshkent) xususiylash tirish darajasi past. Ayni chog‘da agrosanoat majmui rivojlan gan hududlarda (Sirdaryo, X orazm , N am angan va h.k.), bu jarayon tezlik bilan amalga oshm oqda. M ulkchilikning turli shakllariga keng yo‘l ochish, iqtisodiy islohatlarni chuqurlashtirish m aqsadida davlat antim onopol, ya'ni monopoliyaga qarshi siyosat olib boradi. Shu bilan birga u ilgarigidek ishlab chiqarish k u ch larini rivojlantirish va joylashtirishni qat'iy rejalashtirm aydi (chunki, endi barcha m ulk uniki em as), balki tartibga solib boradi. Am m o bu tizimga bosqichm a-bosqich o ‘tib boriladi, zero buning uchun moddiy, ma'naviy, huquqiy shart-sharoitlar muhayyo b o ‘lishi shart. 0 ‘tish davri prinsiplaridan birida davlatning asosiy islohot- chi, tashkilotchi kuch sifatida saqlanib qolishi qayd etilgan. D arhaqiq at, davlatning bunday vazifasi qolaveradi, faqat uning amalga oshirilish yo ‘llari biroz o ‘zgaradi. Davlat o ‘z 133 tasarrufida b o ‘lgan sohalarga bevosita, qolganlariga esa bilvo- sita, ya'ni m oliya-kredit, soliq, narx-navo siyosati orqali ta'sir qiladi. Dem ak, «joylashtirish», «hududiy tashkil qilish» tu- shunchalarining qat'iyligi ancha yo‘qoladi, chunki endi ham - m a korxonalarni ham davlat rejalashtirm aydi. B inobarin, hozirgi sharoitda joylashtirish, hududiy tashkil qilishning «egasi», sub'yekti nafaqat davlat, balki alohida jism oniy shaxs, oila, jam oa, kichik va o ‘rta tadbirkorlar hisoblanadi. 0 ‘tish d av rid a riv o jla n a y o tg a n m a m la k a tla rd a erk in iqtisodiy m intaqalarni (E IM ) yaratishga katta e'tibor beriladi. U larning ham shakli va turi ko ‘p; E IM lar bevosita sanoat ishlab chiqarishiga, eksport-im port jarayoniga, xizm at k o ‘r- satish, savdo-sotiqqa (ofshor) ixtisoslashgan bo'lishi mumkin. E IM larni tashkil qilishda avvalambor qulay iqtisodiy geo- grafik o ‘rin, in frastruk tu ra tizim i, tran sp o rtn in g rivojlan- ganligi ham da soliq, bojxona sohasidagi yengilliklar, imtiyoz- lar talab etiladi. 0 ‘z navbatida yaratilgan E IM lar m illiy va m intaqaviy iqtisodiyotga k atta ta'sir k o ‘rsatadi,ishlab chi- q arish n i jo y lash tirishg a, h u d u d lar rivojlanishini jo n la n ti- rishga ko‘m ak beradi, yangi texnologiyalam i kiritishda niho- y atd a aham iyatli b o ‘ladi. 0 ‘tish davrida ishlab chiqarishni rivojlantirish va joylash- tirish d a ch et el sarm o yalarin i, firm alarni jalb etish ham m uhim . B uning uch u n qulay in v e stitsiy a m u h iti yaratilishi, xorijiy investorlarni qiziqtiruvchi sh a rt-sh a ro itla r m uhayyo b o ‘lishi zarur. Ikkala to m on uchun m anfaatli b o ‘lgan q o ‘sh- ma korxonalarni qurish esa m intaq a va m illiy iqtisodiyotni m ustahkam lashda, jah o n bozoriga chiqishda katta aham iyat- ga ega. M avjud jah o n tajribasi shuni ko ‘rsatadiki, o 'tish davrida yengil, xususan to ‘qimachilik sanoatini ustuvor darajada rivoj lantirish yaxshi natija beradi. Sababi — ushbu sanoat korxo- nasini qurishda, asbob-uskunalar uchun katta m ablag‘ talab qilinm aydi, m ahsuloti esa barchaga va ham m a vaqt kerak, pul oboroti (aylanishi) esa tez kechadi. Biroq shunday b o ‘l- sa-da, t o ‘qim achilik sanoatiga urg‘u berish asosida barqaror iqtisodiyotni shakllantirish ancha vaqtni o ‘z ichiga oladi. Shuning uchun, bunday an'anaviy yo ‘lni evolyu tsion y o 7 deb atash m um kin. 134 Shu bilan birga m ashinasozlik sanoatini ham o 'tish davri iqtisodiyotini shakllantirishda aham iyati katta. Bu, garchi «revolyutsion» y o ‘l b o ‘lsa-da, u biroz tavakkalli va kafolat- sizdir. Uning muvaffaqiyati uchun tegishli shart-sharoit, qulay raqobat m akoni b o ‘lishi zarur. 0 ‘tish davrida ko'pchilik hollarda «kichik» daraja ma'qul: k ic h ik k o rx o n a , k ic h ik ta d b ir k o r , k ic h ik s h a h a r va h.k. C hindan ham kichik korxonalar harakatchan, ixcham , ka- sod b o ‘lgan tarzda ularning yo ‘nalishini (ixtisoslashuvini) osonlikcha o ‘zgartirish m um kin; bunday korxonalarni bosh- qarish ham oson. Biroq, kichik korxonalar m ahsuloti asosan m ahalliy bozorni to ‘ldiradi. to ‘yintiradi, ularni m intaqaviy va xalqaro bozorlardagi raqo b atb ard oshligi pastroq. Shu nuqtai nazardan qaraganda, keyinchalik, xo‘jalik tarm og‘ining xususiyatidan kelib ch iq q an h o ld a, k a tta ro q korxona va tashkilotlarni qurish ham m aqsadga muvofiq. Bundan tashqari, yirik korxonalarda hozirgi zam on ilmiy- tex n ik a ta ra q q iy o ti y u tu q la rin i am aliyo tga ta tb iq qilish im koniyatlari kengroq. Qolaversa, m am lakat milliy iqtiso diyotini, q udratini behisob m ayda korxonalar emas, balki zam onaviy yirik korxona va korporatsiyalar belgilaydi. Xulosa qilib, yana bir holatni ta'kidlashim iz joiz. Bu ham b o ‘lsa, o ‘tish davrida ishlab chiqarish kuchlarini joylashti rish va rivojlantirishdagi hududiy tafovutlarni saqlab qoli- nishi va hatto kuchayishidir. C hunki, raqobat faqat mulk egalari, xo'jalik tarm oqlari o ‘rtasidagina emas, balki hududlar orasida ham mavjud b o ‘ladi (ayniqsa, sanoat ishlab chiqa- rishida). Shuningdek, bu davrda hududlar xo‘jaligining indi- viduallashuvi, m ustaqilligining kuchayishi natijasida rayon- lararo iqtisodiy integratsiya jarayonlari biroz zaiflashadi. Shu bois, h udu d lar orasidagi xo ‘jalik aloqalarini rivojlantirish m am lakatning geosiyosiy va iqtisodiy xavfsizligini ta'minlaydi. SA VOL VA T O P S H IR IQ L A R 1. B o zo r iq tiso d iy o tin in g asosiy b elg i va shartlari nim alardan iborat? 2. « B o zo r» n in g an 'an aviy sh arq on a va h o zirg i z a m o n m o h iy a tin i tu sh u ntirib bering. 3. R aq ob at u c h u n q an d ay sh a rt-sh a ro itla r kerak? 135 4 . B o z o r m u n o s a b a t la r i is h la b c h iq a r is h n i r iv o j la n t ir is h va jo y la sh tirish g a q an d ay ta'sir ko'rsatadi? 5. Ishlab ch iq arish va ish la b ch iq a rish k u ch la ri nim a? 6. A h o lin in g ijtim o iy -iq tis o d iy tu s h u n c h a e k a n lig in i tu sh u n tirib b erin g. 7. Ishlab ch iq arish n i h u d u d iy tash k il q ilish va jo y la sh tirish o ‘rtasida q an d ay o ‘x sh a sh lik va farqlar m avjud? 8. S istem a (tiz im ) g ‘o y a sin in g m o h iy a ti va u n i h u d u d iy ta sh k il q ilish d a q o ‘lla n ish i n im a d a o ‘z ifo d a sin i top ad i? 136 XIII BOB IQTISODIYOTNI HUDUDIY TASHKIL ETISHNING SHAHARLAR RIVOJLANISHI BILAN ALOQASI VA EKOLOGIK MUAMMOLAR M a'lum ki, shaharlar ijtim oiy va hududiy m ehnat taqsi- moti natijasida vujudga kelgan. D ehqonchilikdan hunarm and- ch ilik va sav d onin g ajralib ch iq ish i ushbu vazifa b ila n shug‘ullanuvchi maxsus aholi m anzilgohlarining paydo b o ‘li- shiga sabab bo'lgan. U lar tovar ayirboshlash va vositachi m arkaz sifatida qulay geografik joyd a rivojlanib borgan. S h aharlar dastlab davlat m aqom iga teng b o ‘lgan (polis- s h a h a rla r: A fin a, R im , B o g ‘d o d , K o n s ta n tin o p o l yoki Vizantiya). 0 ‘zim izning o ‘lkamiz taraqqiyotini ham Buxoro- Sam arqand «musobaqasisiz», Toshkent, Q o‘qon, Xiva, kabi qadim iy m arkazlarsiz tasavvur qilib b o ‘lmaydi. Shaharlarning keyingi rivojlanishi yana o ‘sha ijtim oiy va hu d u diy m e h n a t taq sim o tin in g kengayishi bilan b o g ‘liq b o ‘lgan. U larn in g jam iyat va ishlab ch iq arishn i hududiy tashkil etish ham da boshqarishdagi aham iyati, ayniqsa, XIX- XX asrlarda kuchaydi. H ozirgi davrda sh aharlar qishloq x o ‘jalig i bilan b o g 'liq b o ‘lm agan ah o linin g yashash joyi hisoblanadi. Iqtisodiy jihatdan ular sanoat, transport, ijtimoiy- iqtisodiy nuqtai nazardan esa fan-texnika, aholiga xizm at k o ‘rsatish m arkazidir. Shuningdek, sh ah arlarnin g siyosiy aham iyati ham katta. Shaharlarning ishlab chiqarishni hududiy shakli sifatida yuqori darajadagi m ujassam lashuvga ega. U larning katta- kichikligi va funksiyasi, ya'ni bajaradigan vazifasi ham aynan ishlab chiqarishning joylanishga va ixtisoslashuvi bilan bog‘liq. R ivojlangan m am lak atlard a b o zor m u n o sa b a tla rin in g shakllanishida shaharlar m uhim rol o ‘ynagan. Ularning bozor infrastrukturasi, b a n k -m o liy a m a rk a zi ekanligi ham m a'lum . Bunday davlatlarda urbanizatsiya darajasi juda yuqori — hatto 9 0 % d a n o s h a d i. D e m a k , u la r n i t o ‘la s h a h a r la s h g a n m a m la k a tla r, deb atalsa xato b o ‘lmaydi. 137 O datda, 75-90 % shahar aholisiga ega b o ‘lgan davlatlar m illiy iqtisodiyoti yuksak darajada rivojlangan, industrial y o ‘nalishli m am lak atlar hisoblanadi. Agar bu ko 'rsatk ich taxm inan 50-75% b o ‘lsa, bunday davlatlar iqtisodiyoti ham rivojlangan va xo'jalik tuzilm asi industrial-agrar bo'lad i; 30- 50 %-li esa rivojlanayotgan agrar-industrial, 30% -dan pasti iq tis o d iy o ti z a if a g ra r d a v la td ir . K o 'r in ib tu r ib d ik i, urbanizatsiya darajasi bilan mamlakat va rayonlar iqtisodiyoti- ning rivojlanganligi orasida qonuniy aloqadorlik mavjud. Darhaqiqat, har qanday davlatning iqtisodiy xaritasida eng avvalo sh a h arlar k o ‘zga tash lan ad i. S h ah arlar va y o 'lla r m am lakatlar xo'jaligi hududiy tarkibi, milliy iqtisodiyotning o ‘zagini aks ettiradi. Bu jih atd an , ayniqsa, yirik shaharlar va shahar aglom eratsiyalarning ahamiyati katta. Aynan ana shu- larda m am lakatning iq tiso d iy q u drati, fa n -te x n ik a sa lo h iya ti, in frastru ktu rasi, siy o siy ku ch i m ujassam lanadi. S haharlarning ikki asosiy funksiyasi bor: sh a h a r h o sil q ilu vch i va shah arga x iz m a t qiluvchi. H ar ikkalasi ham ishlab chiqarish tarm oqlarining joylashuvi, mujassam lashuvi bilan bog'liq. M asalan, sh ah ar hosil qiluvchi funksiyaga tashqi transport, san oat, fa n -te x n ik a , turizm , dam olish va hokazolar, ikkinchisiga ichki yo‘lovchi transporti, shahar aholisiga xizmat k o ‘rsatuvchi tarm oqlar kiradi. Dem ak, birinchisining ah a m iyati asosan tashqariga, ikkinchisi — ichkariga qaratilgan b o ‘ladi. Shaharlarning vujudga kelishi va joylanishiga turli om illar t a 's i r k o 'r s a t a d i. B u la r e n g a v v a lo is h la b c h iq a r is h tarm oqlaridir. M asalan, dastavval shaharlar hunarm andchilik va savdo tarm oqlarini joylashtirish asosida vujudga kelgan. K eyinchalik, m ayda va «katta» sanoat, turli xil transport, fan-texnika kabilar shaharlar rivojlanishiga ta'sir etgan. Q adim da shaharlar karvon yo ‘llari, kem a qatnaydigan va sug‘orm a dehqonchilik qilish im koniyatini beradigan daryo b o ‘ylarida, tepaliklarda, m uhim harbiy-strategik mavqega ega b o ‘lgan joylarda qurilgan. Hozirgi kunda ular har xil qazilma boylik konlari, dam olish m askanlari, universitet, ilmu fan, bank-m oliya tizim i asosida ham tashkil b o ‘lm oqdalar. U m um an shaharlarning joylanishiga ta ’sir etuvchi om il- larni bir necha guruhga b o ‘lish mumkin. Ular: tabiiy, iqtisodiy, ijtim oiy va siy o siy om illardir. C h un o nchi, shaharni qurish 138 uchun joy yaxshi tanlangan, uning mikrogeografik o ‘rni, tabiiy sharoiti — yer usti tuzilishi, suv va boshqalar qulay b o ‘lishi talab etiladi. Ayrim shaharlar ana shu sharoitlarni hisobga olinm aganligi sababli yaxshi rivojlanm ay qolgan. M asalan, 60-yillarda barpo etilgan Yangiyer shahri Sirdaryo viloyatining m arkazi b o'lishi kerak edi (nom i ham yangi o ‘zlashtirilgan, tashkil etilgan m azm unni anglatadi). Biroq, am alda bunday b o ‘lm a d i, sabab — bu y erd ag i k u c h li sham ol («Xovos shamoli») hisobga olinm agan edi. Y urtim izda ko ‘pgina qadim iy shaharlar borki, ular turli noqulay tabiiy sharoitlar ta'sirida rivojlanishdan to ‘xtab qolgan va hozirgi kunda xarobalarga aylanib qolgan (Nasaf, Axsi, Afrosiyob, Pop, T uproqqal'a va h.k.). U larda suv toshqini, zilzila, surilm a, yer osti suvi yuqoriligi tufayli c h o ‘kish kabi noxush hodisalar b o ‘lgan. D unyoning ba'zi shaharlari siyosiy omil asosida vujudga kelgan. Bunga Braziliyaning yangi poytaxti Brazilia, Pokiston- ning Islom obod shaharlarini misol qilib keltirish m umkin. Shuningdek, shaharlar ilmu fan, universitetlar rivojlanishi va jo y la n ish i n eg izid a ham pay do b o ‘ladi (T a rtu , D u b n a , Pushino, Pulkovo, U lug‘bek va boshqalar). Shaharlarda ishlab chiqarishning m ujassam lashuv dara jasi ju d a yuqori. Buni ilmiy adabiyotlarda u rban istik m u ja s sam lashuv deyiladi. A. Veberning aglomeratsiya samaradorligi ham aynan ana shunday m ujassam lashuv natijasida vujudga keladi. H ududiy urban istik m ujassam lashuv tushunchasi ham mavjud (I.M .M ayergoyz). U m am lakat ichki qism ining katta shaharlar (ya'ni har birida aholi soni 100 ming kishidan ziyod) bilan ta'm inlanganlik holatini anglatadi. M asalan, Farg‘ona va Toshkent viloyatlarining hududiy urbanistik tarkibi yaxshi, chunki ularning har qaysisida 3 tad an katta shahar mavjud. Ayni vaqtda Sirdaryo viloyatida bu daraja o ‘ta past — hatto viloyat m ark azi G u listo n ham k a tta sh a h a rla r q ato rig a kirm aydi. K o‘pincha m intaqalar iqtisodiyotini tahlil qilishda u lar ning ich k i tafovutlari va sh a h a rla r tavsifiga oxirgi o ‘rin ajratiladi. Vaholanki, m am lakat yoki rayonlar xo‘jaligi, uning tarkibi va ixtisoslashuvi, rivojlanganlik darajasini o ‘rganishda uni shaharlar to ‘ri va tizim idan boshlash ham mumkin. Huddi 139 shu o 'rin d a m am lakat m intaqaviy siyosatining uning urba- nistik siyosati bilan uyg'unlashib ketishi, aloqadorligini ham ta'kidlash joiz. Shaharlarning klassifikatsiyasi, ya'ni katta-kichikligi bo ‘yi- cha taqsim lanishi m am lakat yoki rayon xo‘jaligining hududiy tashkil etilganlik va rivojlanganlik xususiyatlarini aniq ifodalab beradi. Yuqorida keltirilgan misolimizda, Toshkent va Farg‘o- na viloyatlari turli bosqichdagi shahar joylariga ega. Ayni paytda ularda sanoat ishlab chiqarishining joylashuvi va m u- jassa m la sh u v i ham riv o jlan g an . S ird aryo v ilo y a tid a esa shaharlar to ‘ri va tizimi yaxshi rivojlanmagan. C hunki sanoat va boshqa shahar hosil qiluvchi tarm oqlarning o ‘zlari ham xuddi shunday darajada; ushbu viloyat hududining «iqtiso diy sig‘imi» yoki salohiyati ancha past b o ‘lib, bu yerda ko‘zga ko‘rinadigan ishlab chiqarish m arkaz yoki qutblari ju d a oz. Shaharlar iyerarxiyasining m ukam m alligi ishlab chiqarish kuchlarini yaxshi hududiy tashkil qilinganligining k o ‘rsatki- chidir. Agar aholi joylashuv tizim i m on otsen trik, ya'ni asosan bir m arkazga qaratilgan b o ‘lsa, u holda ishlab chiqarish ham notekis joylashgan b o ‘ladi. Buni biz L otin Am erikasi yoki Afrika m am lakatlari m isolida yaqqol ko‘rishim iz m um kin. Sababi — bu m am lakatlarning ko ‘pchiligida ishlab chiqarish- ning asosiy qismi ularning poytaxt yoki port shaharlarida m u- jassam langan. Y uqoridagilardan m a'lum b o ‘lishicha, sh ah arlar bilan ishlab chiqarishning joylashuvi va m ujassam lashuvi orasida k u c h li a lo q a d o rlik m av ju d b o ‘lib , bu a lo q a d o rlik ikki tom onlam adir. Chunki, dialektik nuqtai nazardan har qanday ta 's ir o z m i- k o ‘pm i aks t a ’sir b ila n birga so d ir b o ‘ladi. Shaharlar ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish asosida vujudga keladi, yiriklashib boradi, ular sh ah ar joylarning m urakkab tizim i — aglom eratsiya va m egalapolislarga ayla- nadi. Bu esa ishlab chiqarish m ujassam lashuvining rivojlanib borishi, uning bir shakldan ikkinchi shaklga o ‘tishi orqali am alga oshadi. Shu bilan birga k atta va yirik sh aharlar o ‘zlarining infrastruktura jihatidan yaxshi ta'm inlanganligi (bu yerda m alakali ishchi ko ‘p, fan va texnika rivojlangan, iq ti sodiy geo g rafik o ‘rin ham qulay) tu fa y li o ‘zlari ishlab chiqarishni joylashtirishda m uhim omil b o ‘lib xizm at qiladi, ya'ni ta ’sir aks ta'sirga o ‘tadi. 140 Ishlab chiqarish tarm oqlarining o'ziga xos va o ‘ziga mos shahar hosil qilish qudrati bor. M asalan, tem ir yo ‘l yoqasida k o ‘proq kichik shaharlar vujudga keladi, konserva, vino yoki paxta tozalash zavodlari ham xuddi shunday shaharlarning moddiy asosi bo‘lib xizmat qiladi. Ayni vaqtda yirik m ashina sozlik zavodlari, m etallurgiya kom binatlari nisbatan kattaroq shaharlar rivojlanishini ta ’m inlaydi. Shaharlar sanoat m arkazi, shahar aglom eratsiyalari tu- gunlarini aks ettirad i. U larning hududiy ishlab chiqarish m ajm ualarning, iqtisodiy rayonlar shakllanishidagi roli ham sezilarli. Ju m lad an , iqtisodiy ray on lash tirish n in g m uhim om illaridan biri — bu yerda rayon hosil qiluvchi m arkazning borligidir. Agar bunday m arkaz shakllanm agan b o ‘lsa hudud ham iqtisodiy jihatdan hozircha rivojlanmagan, o ‘zlashtirilma- gan. D em ak, bu hudud alohida iqtisodiy rayonni tashkil etm aydi. Aksincha, agar m a'lum hududda bunday m arkazlar soni k o ‘p va ular bir biridan uzoqroqda joylashgan b o ‘lsa, u ho ld a bu yerda key in ch alik shu ng a m uvofiq b ir n e c h ta iqtisodiy rayon shakllanishi m um kin («bir qozonda ikki q o ‘chqorning kallasi qaynam aydi», deyishadi). 0 ‘zbekiston va 0 ‘rta Osiyo sharoitida shaharlarning to ‘ri va hududiy tizim ining vujudga kelishida gidrografik om illar- ning ta'siri ham yuqori. Bu b o rad a shaharlarn ing k a tta - kichikligi bilan ularning suv resurslari hajmi o ‘rtasida qonuniy aloqadorlik mavjud. Q adim da daryo va daryochalarning quyilish qism ida yoki deltasida suv m iqdoriga mos holda shaharlar paydo b o ‘lgan, ko'pgina soylar o'zlarining shaharlari, vohalari bilan ajralib turgan. M asalan, So‘x daryosi Q o ‘qonga, Isfarasoy-K onibo- d om ga, C h o rto q so y va N a m a n g an so y — N a m an g an g a, K osonsoy — Kosonsoy va T o ‘raq o ‘rg‘onga, Shohim ardon- soy M arg'ilonga hayot bag‘ishlagan. Buxoroi Sharifning vujudga kelishi, Sharq islom dinining Download 24.28 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling