R. O. Xolbekov
Download 1.75 Mb. Pdf ko'rish
|
buxgalteriya hisobi nazariyasi
bårib, bu jarayonlar natijasida shu korxonaga tågishli bolgan xojalik
mablaglari va ularning tashkil topish manbalari tarkibiy hamda miqdoriy 45 jihatdan ozgaradi. Balansga tarif bårilganida, uning ikki qismi aktiv va passiv tomonlari mos ravishda xojalik mablaglari hamda xojalik mablaglarining tashkil topish manbalarini aks ettiradi dåyildi. Dåmak, tabiiyki, xojalik mablaglari va ular tashkil topish manbalarining xojalik jarayoni natijasida ozgarishi balansda ozgarish roy bårishiga olib kåladi. Sababi ozgarish natijasida xojalik mablagining ozaro ikki turi yoki mablag manbalari turlarining ikki yoki undan ortigi ozgarishi yoki ham mablag va ham ularning tashkil topish manbalari birdaniga ozgarishi mumkin. Xojalik jarayonlari natijasida balansdagi ozgarishlarni quyidagi tort turga ajratish mumkin: 1. Xojalik jarayonlari tufayli balansning faqat aktiv tomoni ozgaradi, passiv tomoniga tasir etmaydi va balans oz tångligini saqlab qoladi. Bunda xojalik mablaglarining orni yoki joylashgan joylari ozgaradi xolos. 2. Xojalik jarayonlari tufayli balansning faqat passiv tomoni ozga- radi, aktiv tomoniga tasir etmaydi va balans oz tångligini saqlab qoladi. Bunda xojalik mablaglarining kålar manbalarining mazmuni ozgaradi. 3. Xojalik jarayonlari tufayli balansning har ikkala tomoni bir xil summaga kopayadi va balans oz tångligini saqlab qoladi. Bunda xojalik mablaglari va ularning kålar manbalarining balans qiymati bir xil summaga kopayadi. 4. Xojalik jarayonlari tufayli balansning har ikkala tomoni bir xil summaga kamayadi va balans oz tångligini saqlab qoladi. Bu yårda xojalik mablaglari va ularning kålar manbalarining balans qiymati bir xil summaga kamayadi. 1-jarayon. Kassadan safar xarajatlari uchun hisobdor shaxsga 35 000 som bårildi. Bu jarayon natijasida balansdagi aylanma mablaglar bolimining pul mablaglari moddasida kamayish roy bårdi. Shu bolimning dåbitorlar moddasida esa korxona uchun dåbitor bolgan hisobdor shaxsning hisobdorlik summasi kopaydi, yani xojalik mablagining joylashgan joylari ozgaradi. Korinib turibdiki, bu jarayon natijasida balansning aktiv qismidagi moddalarning birida kopayish, yana birida esa kamayish roy båradi. Balansdagi bu ozgarish birinchi xildagi ozgarish bolib, u shartli ravishda quyidagicha bål- gilanadi: A +; A - 46 2-jarayon. Xodimlarga hisoblangan ish haqidan 200 000 som daromad soligi ushlab qolindi. Bu jarayonning manosi shuki, xodimlar bilan måhnat haqi yuzasidan hisoblashish summasi kamaydi. Ushlab qolingan daromad soligi budjåtga otkazilishi lozimligi sababli, budjåt bilan hisoblashish summasi kopaydi, yani bir majburiyatni kamayishi bilan ikkinchi bir majburiyat kopaymoqda. Dåmak, balans passivining bir moddasida kopayish, ikkinchi moddasida esa kamayish sodir etildi. Shartli ravishda esa bu ozgarish quyidagicha aks ettiriladi: P +; P- 3-jarayon. Bankdan qisqa muddatli 7 000 000 som krådit olindi. Korxonaning pul mablagi ham kopaydi, bank oldidagi krådit yuzasidan majburiyati ham kopaydi. Dåmak, balans aktivi moddasida ham shu bilan birga passivining moddasida ham korsatkichlar miqdori oshdi, yani A +; P + 4-jarayon. Xodimlarga hisoblangan 150.000 som måhnat haqi tolov vådomosti asosida kassadan bårildi. Bu jarayon tufayli kassadagi naqd pul miqdori kamayadi va xodimlarga måhnat haqi yuzasidan majburiyat ham kamayadi. Shartli ravishda esa bu ozgarish quyidagicha aks ettiriladi: A - ; P- Yuqorida kåltirilgan jarayonlarni jadvalda quyidagicha aks ettirish mumkin. r / T r / T r / T r / T r / T V I T K A V I T K A V I T K A V I T K A V I T K A a h c a g h s i r a g z O a h c a g h s i r a g z O a h c a g h s i r a g z O a h c a g h s i r a g z O a h c a g h s i r a g z O h s i r a g z O h s i r a g z O h s i r a g z O h s i r a g z O h s i r a g z O ) + , - ( n a d h s i r a g z O n a d h s i r a g z O n a d h s i r a g z O n a d h s i r a g z O n a d h s i r a g z O g n o s 1 a s s a K 0 0 0 5 8 1 0 0 0 5 3 - ) 1 0 0 0 0 5 1 - ) 4 2 r a l s x a h s r o d b o s i H h s i h s a l b o s i h n a li b 0 0 0 5 3 + ) 1 0 0 0 5 3 3 y i s o s A r a l a ti s o v 0 0 0 3 0 0 5 1 0 0 0 3 0 0 5 1 4 y i d d o m o N r a l v it k a 0 0 0 0 0 8 1 0 0 0 0 0 8 1 5 b o ti k - b o s i H it o y h c s 0 0 0 8 9 0 0 0 0 0 0 7 + ) 3 0 0 0 . 8 9 0 7 i m a J 0 0 0 6 8 0 7 1 0 0 0 6 3 9 3 2 47 Dåmak, xojalik jarayonlari tufayli balansda sodir bolayotgan ozga- rishlar natijasida balansning jami summasi ozgarmaydi va aksincha, uning har ikkala tomoni bir xil summaga kopayadi yoki kamayadi, låkin aktiv va passiv tomonlarining jami summasi bir-biriga tång boladi. Bazi bir xojalik jarayonlari yoki mablaglari borki, ular korxonaning buxgaltåriya balansida aks ettirilmaydi. Masalan, ijaraga olingan asosiy vositalar, vaqtincha saqlanishga olingan tovar-moddiy zaxiralar, qayta ishlashga olingan xomashyo va matåriallar, ssuda shartnomasi boyicha olingan mulk va boshqalar yoki umumishlab chiqarish xarajatlari, davr xarajatlari kabilar. Ijaraga olingan asosiy vositalar, vaqtincha saqlanishga olingan tovar- moddiy zaxiralar, qayta ishlashga olingan xomashyo va matåriallar, ssuda shartnomasi boyicha olingan mulk kabi mablaglar ushbu korxonaning mulki hisoblanmaydi. Shu sababdan bunday mablaglar balansdan tashqari schyotlarida hisobga olinadi, korxona balansiga kiritilmaydi. Balansdan tashqari schyotlar qoldigi buxgaltåriya balansiga kir- maydigan buxgaltåriya hisobi schyotlari. Bu schyotlar korxonada vaq- tincha turgan va boshqa korxonalarga (ijaraga olingan asosiy vositalar, masul saqlashga qabul qilingan moddiy qiymatliklar va hokazo) tågishli r / T r / T r / T r / T r / T V I S S A P V I S S A P V I S S A P V I S S A P V I S S A P a h c a g h s i r a g z O a h c a g h s i r a g z O a h c a g h s i r a g z O a h c a g h s i r a g z O a h c a g h s i r a g z O h s i r a g z O h s i r a g z O h s i r a g z O h s i r a g z O h s i r a g z O ) + , - ( n a d h s i r a g z O n a d h s i r a g z O n a d h s i r a g z O n a d h s i r a g z O n a d h s i r a g z O g n o s 1 il a ti p a k v a t s U 0 0 0 7 2 8 8 0 0 0 7 2 8 8 2 a d y o F 0 0 0 0 0 0 5 0 0 0 0 0 0 5 3 n a g n a l m i s q a T a d y o f 0 0 0 0 0 2 1 0 0 0 0 0 2 1 4 n a li b r a l m i d o X i q a h t a n h å m n a d i s a z u y h s i h s a l b o s i h 0 0 0 0 0 0 2 0 0 0 0 0 2 - ) 2 0 0 0 0 5 1 - ) 4 0 0 0 0 5 6 1 5 n a g n il o n a d k n a B a h c i y o b r a lt i d å r k r a lt a y ir u b j a m 0 0 0 0 0 0 7 + ) 3 0 0 0 0 0 0 7 6 r v a d i s u g l å K ir a l d a m o r a d 0 0 0 0 3 0 0 0 0 3 7 n a li b t å j d u y B h s i h s a l b o s i h 0 0 0 . 9 2 0 0 0 0 0 2 + ) 2 0 0 0 9 2 2 i m a J 0 0 0 6 8 0 7 1 0 0 0 6 3 9 3 2 48 bolgan tovar-moddiy qiymatliklarni hisobga olish uchun tayinlangan. Balansdan tashqari schyotlarda shuningdåk qatiy hisobot blankalari, zararga hisobdan chiqarilgan dåbitorlik qarzlari ham hisobga olinadi. Balansdan tashqari schyotlarda hisob oddiy tizimda, yani ikki yoqlama yozuv qollanmasdan yuritiladi. Bu schyotlar ozaro yoki balansli schyotlar bilan boglanmaydi. Shunday mablaglar borki, ular bir hisobot davri davomida yigilib, hisobot davrining oxirida taqsimlab yuboriladi. Bu mablaglarni hisobga oluvchi schyotlar yigib-taqsimlovchi yoki tranzit schyotlar dåyiladi. Yigib-taqsimlovich yoki tranzit schyotlarda oy boshiga va oy oxiriga qoldiq bolmagani uchun ular balansda aks ettirilmaydi. Masalan, umum- ishlab chiqarish xarajatlari hisobot oyi davomida 2510 «Umumishlab chiqarish xarajatlari» schyotida hisobga olinadi va oynig oxirida bu mablaglar 2010 «Asosiy ishlab chiqarish» yoki 2310 «Yordamchi ishlab chiqarish» schyotlariga taqsimlab yuboriladi. Buxgaltåriya balansi malumotlaridan foydalanuvchilarni ichki va tashqi foydalanuvchilarga ajratish mumkin. Ichki foydalanuvchilarga korxonaning ish yurituvchilari, muhandislari, moliya, markåting bo- limlari va boshqalar kiradi. Tashqi foydalanuvchilarga mol yåtkazib båruvchilar, xaridorlar, banklar, soliq idoralari, invåstorlar va boshqalar kiradi. XULOSA Buxgaltåriya balansi korxonalarning kozgusi bolib, balans sozi «tånglik», «tarozining ikki pallasi» dågan manolarni anglatadi. Buxgaltåriya balansining ikki tomoni bolib, ular Aktiv va Passivdan iborat. Balans ikkala qismining jami summalari tång bolishi shart. Bu tånglik aktivda xojalik mablaglari, passivda esa shu mablaglarning manbalari aks ettirilishi bilan izohlanadi Balansdagi malumotlar asosida korxona faoliyati organiladi, tahlil etiladi, ichki imkoniyatlar topiladi va umuman korxona boshqaruvi uchun xizmat qiladi. Bundan tashqari, iqtisodiyotdagi tub ozgarishlar natijasida vujudga kålgan turli mulkchilik sharoitidagi tashqi foydala- nuvchilar (aksiyadorlar, invåstorlar) uchun ham korxona haqida malumotga ega bolishida katta ahamiyat kasb etadi. Xojalik jarayonlarining balansdagi ozgarishlarga tasirining tort turi mavjud. 49 1. Xojalik jarayonlari tufayli balansning faqat aktiv tomoni ozgaradi, passiv tomoniga tasir etmaydi va balans oz tångligini saqlab qoladi. Bu yårda xojalik mablaglarining orni yoki joylashgan joylari ozgaradi xolos. 2. Xojalik jarayonlari tufayli balansning faqat passiv tomoni oz- garadi, aktiv tomoniga tasir etmaydi va balans oz tångligini saqlab qoladi. Bu yårda xojalik mablaglarining kålar manbalari mazmuni ozgaradi. 3. Xojalik jarayonlari tufayli balansning har ikkala tomoni bir xil summaga kopayadi va balans oz tångligini saqlab qoladi. Bu yårda xojalik mablaglari va ularning kålar manbalarining balans qiymati bir xil summaga kopayadi. 4. Xojalik jarayonlari tufayli balansning har ikkala tomoni bir xil summaga kamayadi va balans oz tångligini saqlab qoladi. Bu yårda xojalik mablaglari va ularni kålar manbalarining balans qiymati bir xil summaga kamayadi. Buxgaltåriya balansi malumotlaridan foydalanuvchilarni ichki va tashqi foydalanuvchilarga ajratish mumkin. Tayanch iboralari Balans, aktiv, passiv, mablag, manba, aylanma mablaglar, majburiyatlar, foyda, zaxira, xojalik jarayonlari, tånglik, uzoq muddatli aktivla, joriy aktivlar, oz mablaglarining manbalari, majburiyatlar, balansdan tashqari schyotlar, yigib taqsimlovchi schyotlar, tranzit schyotlar, schyotlarning boglanishi, buxgaltåriya balansi malumotlaridan foydalanuvchilar. Mavzu yuzasidan nazorat savollari va topshiriqlar 1. Buxgaltåriya balansining ahamiyati nimadan iborat? 2. Nima uchun Buxgaltåriya balansi korxona kozgusi dåyiladi? 3. Buxgaltåriya balansining qanday turlari mavjud? 4. Buxgaltåriya balansi nåcha qismdan iborat? 5. Balansning aktivi va passiv tomonlarining mazmuni nimadan iborat? 6. Xojalik jarayonlari natijasida balansda qanday ozgarishlar roy båradi? 7. Qanday mablaglar buxgaltåriya balansiga kiritilmaydi? 8. Buxgaltåriya balansining malumot manbalari qaysi hujjatlar asosida shakllanadi? 9. Buxgaltåriya balansidan foydalanuvchlarga kimlar kiradi? 10. Buxgaltåriya balansi kim tomonidan tuziladi? 4 R.O. Xolbekov 50 3- bîb. Schyotlar tizimi va ikki yoqlama yozuv 1. Schyotlar tizimi haqida tushuncha Korxonalar faoliyati hisobini yuritish zaruriyatida korxonaning xojalik jarayonlari natijasida doimo tarkibiy va miqdoriy jihatdan ozgarib boradigan xojalik mablaglari haqida har doimo malumotga ega bolib turish talab etiladi. Bu talabni bajarish uchun esa xojalik mablaglari va ularning tashkil topish manbalarni hisobda guruhlab borish va tåzkor nazorat ornatishi kårak boladi. Buning uchun bux- galtåriya hisobi elåmåntlaridan biri schyotlar tizimidan foydalaniladi. Buxgaltåriya hisobida xojalik mablaglari va ularning tashkil topish manbalarining harakati togrisida malumotga ega bolish uchun har bir mablag, manba va xojalik jarayonlari alohida-alohida raqamlar bilan bålgilanadi. Mablag, manba va xojalik jarayonlari uchun bålgi- langan raqamlar buxgaltåriya schyotlari dåb yuritiladi. Buxgaltåriya hisobi schyotlarining ikki tomoni bolib, bir tomoni «Dåbåt», ikkinchi tomoni tomoni «Krådit» dåb yuritiladi. D T K T Qadimiy savdo kitoblarida schyotning «Dåbåt» tomonida kirim, «Krådit» tomonida chiqim korsatilgan. Hozirda ham bu mano qisman saqlanib qolgan. Bu schyotlar xojalik mablaglari, ularning tashkil topish manba- larining harakatini hisobga olish ishlarini osonlashtirish va ulardan togri foydalanishni nazorat qilishda ham qol kåladi. Masalan, buxgaltåriya hisobi tizimida «Xomashyo va matåriallar» sozi ornida 1010, «Kassa» sozi ornida 5010, «Asosiy ishlab chiqarish» sozi ornida 2010, «Tayyor mahsulot» sozi ornida 2810 kabi raqamlardan foydalaniladi. Buxgaltåriya hisobi schyotlari raqami bir davlatda bir xil qabul qilinadi. Buxgaltåriya hisobi schyotlarining bir xilligini taminlash maqsadida 51 Ozbåkiston Råspublikasi Buxgaltåriya Hisobi Milliy Standartlarining 21-sonli «Xojalik yurituvchi subyåktlarning moliyaviy-xojalik faoliyati buxgaltåriya hisobi schyotlar råjasi va uni qollash boyicha yoriqnoma» nomli standart qabul qilingan. Ushbu standartdagi schyotlar yigindisiga «Buxgaltåriya hisobi schyotlar tizimi» dåyiladi. Schyotlar tizimi xojalik mablaglarini va ularning tashkil topish manbalarini, xojalik jarayoni natijasida ularning tarkibiy, miqdoriy va harakat jihatidan ozgarib borishini iqtisodiy guruhlash va doimo tåzkor nazorat qilib borishdir. Korxona faoliyatida yoppasiga, uzluksiz hisob qilib borilar ekan, korxona barcha mulkini organib, ularning xususiyatlarini yaxshilab anglab yåtmoq kårakdir. Korxona mulklari hisobi toliq yuritilar ekan, hisob ishlarini osonlashtirish, oqilona tashkil etish maqsadida schyotlar råjasi ishlab chiqilgan. Shuni nazarda tutmoq kårakki, Buxgaltåriya Hisobi Milliy Standartining ishlab chiqilishi va hayotga tatbiq etilishi zaruriy hol bolganidåk, schyotlarning yangi råjasini ishlab chiqish ham zarur bolib qoldi va schyotlarning yangi råjasi korxonalar moliya xojalik faoliyatining buxgaltåriya hisobida qollanilib kålmoqda. Schyotlar råjasi 6 qism va 9 bolimdan iborat. Schyotlar råjasining qismlari quyidagilardir: 1-qism. Uzoq muddatli aktivlar. 2-qism. Joriy aktivlar. 3-qism. Majburiyatlar. 4-qism. Xususiy kapital (mulk). 5- qism.Moliyaviy natijalarni shakllanishi va ishlatilishi. 6-qism. Balansdan tashqari schyotlar. Schyotlar råjasidagi bolimlar quyidagicha nomlangan: 1-bolim. Asosiy vositalar, nomoddiy va boshqa uzoq muddatli aktivlar. 2-bolim. Tovar-moddiy zaxiralari. 3-bolim. Kålgusi davr sarflari va muddati uzaytirilgan sarflarning joriy qismi. 4-bolim. Olinadigan schyotlar. 5-bolim. Pul mablaglari, qisqa muddatli invåstisityalar va boshqa joriy aktivlar. 6-bolim. Joriy majburiyatlar. 7-bolim. Uzoq muddatli majburiyatlar. 8-bolim. Kapital (mulk), foyda va zaxiralar. 9-bolim. Daromad va sarflar. 52 Schyotlar råjasini bilish nafaqat buxgaltårlar, balki auditorlar, soliqchilar qisman tashqi foydalanuvchilar (aksiyadorlar, tasischilar) uchun ham kårakdir. Schyotlarning tuzilishi. Schyotlar ikkiga ajratiladi: Aktiv schyotlar xojalik mablaglarini aks ettiruvchi schyotlar. Passiv schyotlar xojalik mablaglarini tashkil topish manbalarini aks ettiruvchi schyotlar. Aktiv va passiv schyotlarning tuzilishi quyidagi sxåma orqali aks ettirilgan: D ò + Aktiv K ò - D ò - Passiv K ò + Yuqorida korinib turganidåk, har ikkala turdagi schyotlarning ham dåbåt va krådit tomonlari mavjud. Farq shundaki, aktiv schyotlarning dåbåtida kopayish, krådit tomonida esa kamayish aks ettiriladi. Passiv schyotlarda esa aksincha, dåbåt tomonida kamayish, krådit tomonida esa kopayish aks ettiriladi. Malumki, schyotlar oy boshiga ochiladi. Bu vaqtda mablag va ular manbalari mavjud bolib, ular oy boshiga qoldiq dåb ataladi. Oy davomida xojalik jarayoni natijasida mablaglar va ular manbalari harakati (kopayishi, kamayishi) oborot dåyilib, ularni dåbåt yoki krådit tomondaligiga kora, dåbåt oborot, krådit oborot dåb ataladi. Aktiv schyotlarda dåbåt oborot oy davomida mablaglarning kiri- mini, krådit oboroti esa mablaglar oy davomida kamayishini bildiradi. Passiv schyotlardagi dåbåt oborot oy davomida mablag tashkil topish manbasi kamayishini, krådit oborot esa oy davomidagi manba Download 1.75 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling