R. O. Xolbekov
Download 1.75 Mb. Pdf ko'rish
|
buxgalteriya hisobi nazariyasi
ular manbalari umumlashtirib korsatilsa, analitik schyotlarda esa ular
haqidagi malumotlar ularning turlari boyicha alohida-alohida hamda uch olchov birligi ham qollanilib aks ettiriladi. Tovarlarning umumiy qiymati 2910 «Ombordagi tovarlar» sintåtik schyotidan olinadi, yani 30 320 000 som . Shundan, sovutkichlar: «SINO» 2 ta 1 000000 somdan 2 000 000 som, «Îðñê» 8 ta 1 200 000 somdan 9 600000 som, «DAEWOO» 10 ta 8 00000 somdan 8 000000 som, vidåokameralar, «DAEWOO» 2 ta 1 400000 somdan 2 800000 som, «Samsung» 2 ta 1 960 000 somdan 3 920000 som «Philips» 2 ta 2 000000 somdan 4 000 000 somni tashkil etadi. Bu mablaglar sotish uchun «Ombordagi tovarlar» sintåtik schyotida hisobga olinadi va har biri uchun alohida-alohida kartochka ochiladi. Mana shu kartochkalar analitik schyotlar deb ataladi. Analitik schyotlardagi malumotlarning jami ularni umumlashtiruvchi sintåtik schyotning malumoti bilan tång kålishi zarurligi - bu schyotlarning ozaro aloqadorligini va bir-birini toldirib borishini 64 bildiradi. Korxona xojalik mablaglarining tashkil topish manbalarini ifodalovchi sintåtik schyot va analitik schyotlar ham xuddi shu tartibda boladi. Anlitik schyotlar korxona mablaglari va ularning tashkil topish manbalarining har bir turi boyicha alohida -alogida malumot båradi. Masalan, mashina va uskunalarning eskirishining sintåtik hisobi 0230 «Mashina va uskunalarning eskirishi» schyotida yuritilib, passiv schyot hisoblanadi. Korxonada mavjud bolgan mashina va boshqa uskunalarning eskirishi ularning har biri boyicha alohida yuritiladi. Bu mashina va uskunalarning eskirishining analitik hisobi ular uchun alohida-alohida ochilgan inventar kartochkalarda olib boriladi. Analitik hisob yordamida aniqlangan eskirish summalari jamlanib, sintåtik hisobda 0230 «Mashina va uskunalarning eskirishi» schyotida yuritiladi. Analitik schyotlarning yigindisi sintåtik schyotga tång boladi. 9. Aylanma (oborot) vådomostlar Korxonada mavjud bolgan xojalik mablaglari va ularning tashkil topish manbalarining holati haqida, umuman korxona xojalik faoliyati, moliyaviy natijalariga baho bårish uchun balans tuziladi. Malumotlarni balansga kochirishdan oldin hisob ishlari togri yuritilganligini hamda xojalik moliyaviy holatiga baho bårish va balans tuzish uchun aylanma vådomostlari tuziladi. Buxgaltåriya hisobi schyotlari korib otilganidåk, bir xojalik mablaglari yoki ularning tashkil topish manbalari togrisida malumot båradi. Aylanma vådomostlar esa buxgaltåriya hisobi schyotlari malu- motlarini jamlovchi jadvaldir. Aylanma vådomostlar korxonaning barcha oz mablaglari va ularning tashkil topish manbalari harakati togrisidagi korsatkichlarni buxgal- tåriya hisobi schyotlari malumotlari asosida oylar boyicha umum- lashtirish uchun ochiladi. Aylanma vådomostlari ikki xil boladi: 1. Sintåtik hisob, sintåtik schyotlari boyicha aylanma vådomosti. 2. Analitik hisob, analitik schyotlari boyicha aylanma vådomosti. Aylanma vådomostlarida obyåktlarning boshlangich qoldigi oy davomidagi harakati va oy oxiriga qoldigi aks ettiriladi. Sintåtik schyotlarda malumotlar umumlashtirilib, faqat pul korsat- kichida ifodalanadi. Sintåtik hisob, sintåtik schyotlari aylanma vådo- mostlari quyidagicha shaklda boladi: 65 Analitik schyotlarda esa natura va boshqa olchov birliklari qollani- lishi ular shaklini quyidagi korinishda bolishini taqozo etadi: r a l t o y h c S r a l t o y h c S r a l t o y h c S r a l t o y h c S r a l t o y h c S i m a q a r g n i n r a l t o y h c S g n i n r a l t o y h c S g n i n r a l t o y h c S g n i n r a l t o y h c S g n i n r a l t o y h c S i m o n h c i g n a l h s o B h c i g n a l h s o B h c i g n a l h s o B h c i g n a l h s o B h c i g n a l h s o B q i d l o q ) a d m o s ( g n i n r a l t o y h c S g n i n r a l t o y h c S g n i n r a l t o y h c S g n i n r a l t o y h c S g n i n r a l t o y h c S i s a m n a l y a ) a d m o s ( q i d l o q i g r i x O q i d l o q i g r i x O q i d l o q i g r i x O q i d l o q i g r i x O q i d l o q i g r i x O ) a d m o s ( D Ò K Ò D Ò K Ò D Ò K Ò - t k å y b O - t k å y b O - t k å y b O - t k å y b O - t k å y b O i m o n r a l - a B - a B - a B - a B - a B i s o h g n a l h s o B g n a l h s o B g n a l h s o B g n a l h s o B g n a l h s o B q i d l o q h c i m i r i K m i r i K m i r i K m i r i K m i r i K m i q i h C m i q i h C m i q i h C m i q i h C m i q i h C i g r i x O i g r i x O i g r i x O i g r i x O i g r i x O q i d l o q i n o S a m m u S i n o S a m m u S i n o S a m m u S i n o S a m m u S Analitik schyot qaysi sintåtik schyot doirasida ochilgan bolsa, uning aylanma qaydnomadagi malumotlari tågishli sintåtik schyot malumotlari bilan mos kålishi zarur. Sintåntik hisob schyotlari boyicha aylanma boshlangich qoldiq qatoridagi Dåbåt va Krådit summalari tång kålishi shart bu tånglik ulardagi korsatkichlar xojalik mablaglari (aktiv schyotlar) va ular tashkil topish manbalari (passiv schyotlar) boshlangich qoldiqlarini bildirishi bilan izohlanadi. Aylanma boli- midagi Dåbåt va Krådit summalari jamining ham tångligi zaruriy shart bolib, bu tånglik esa xojalik jarayonlarini buxgaltåriya provodkasi orqali bir vaqtda bir xil summani bir schyotning dåbåti va ikki schyot kråditida ikki yoqlama yozuv orqali aks ettirishi bilan izohlanadi. Oxirgi bolimdagi Dåbåt va Krådit summalarning jami tångligi korxonadagi mavjud bolgan xojalik mablaglar va ular tashkil topgan manbalarini aylanma qaydnoma tuzilayotgan vaqtdagi miqdor holatini bildirishi bilan tushuntiriladi. XULOSA Schyotlar tizimi xojalik mablaglarini tashkil topish manbalarini, xojalik jarayoni natijasida ularning tarkibiy, miqdoriy va harakat jihatidan ozgarib borishini iqtisodiy guruhlash va doimo tåzkor nazorat qilib borishdir. Ikki yoqlama yozuv bu xojalik jarayonida vujudga kåladigan ozgarishlarni schyotlar tizimi orqali ifodalanishidir. Ikki yoqlama yozuv usulining ahamiyati shundaki, uning yordamida, hisob ishlari togri yuritilayotganligini nazorat qilib borish imkoniyati 5 R.O. Xolbekov 66 yaratiladi. Xojalik jarayonini bir schyotining dåbåti va ikkinchi schyotning kråditida aks ettirilishi buxgaltåriya otkazmasi dåyiladi. Schyotlarni ular malumotlarni qay darajada aks ettirishiga qarab sintåtik va analitik schyotlarga ajratish mumkin. Sintåtik schyotlarda xojalik mablaglari va ular tashkil topish manbalari haqidagi malumotlar umumlashtirib, pul olchov birligida aks ettiriladi. Sintåtik schyotlar orqali yuritiladigan hisob esa sintåtik hisob dåb ataladi. Aylanma vådomostlar schyotlarning oy boshiga va oxiriga qolgan qoldigi hamda oy boyicha aylanma malumotlarga asosan oy oxirida tuziladi, aylanma vådomostlar sintåtik va analitik schyotlar boyicha tuzilishi mumkin. Aylanma vådomostda uch juftxonalar mavjud bolib, ularda har bir schyot boyicha oy boshiga qoldiq, oy aylanmalari va oy oxiriga qolgan qoldiq korsatiladi. Aylanma vådomostdagi ozaro tånglik dåbåt va krådit aylanmalari rågistratsiya jurnalining jamiga ham tång bolishi kårak. Buning sababi har bir xojalik muomalasining summasi rågistratsiya jurnalida hamda schyotlarning dåbåt va kråditida aks ettiriladi. Bunday ozaro tånglik katta nazorat ahamiyatiga ega. Aylanma vådomostning schyotlar boyicha qoldiqlariga asosan buxgaltåriya balansi tuziladi. Aylanma vådomostlarni tuzish kop måhnat talab qiladigan jarayon bolib hisoblanadi. Buxgaltåriya hisobi shakllarini va hisob rågistratsiya usullari takomillashishi natijasida aylanma vådomostlar asta- såkin yoqola bormoqda. Hisobni zamonaviy tashkil etishda ular istisno tarzida ayrim hollarda qollaniladi. Aylanma vådomostlari ikki xil boladi: sintåtik hisob sintåtik schyotlari boyicha aylanma vådomosti; analitik hisob analitik schyotlari boyicha aylanma vådomosti. Tayanch iboralari Schyotlar råjasi, schyotlar tizimi, schyotlarning oboroti, schyotlarning qoldigi, balansdagi schyotlar, balansdan tashqari schyotlar, aktiv va passiv schyotlar, mablag va manba, ikki yoqlama yozuv, oddiy buxgaltåriya provodkasi, murakkab buxgaltåriya provodkasi, kontraraktiv, kontrarpassiv, sintåtik hisob, analitik hisob, aylanma vådomost. Mavzu yuzasidan nazorat savollari va topshiriqlar 1. Buxgaltåriya hisobi schyotlari tizimi nima? 2. Schyotlarning tuzilishini ayting. 3. Buxgaltåriya hisobi schyotlari iqtisodiy mazmuniga kora qanday guruh- lanadi? 4. Buxgaltåriya hisobi schyotlari vazifasiga kora qanday guruhlanadi? 67 5. Buxgaltåriya hisobi schyotlari balanslari joylashishiga qarab qanday guruhlanadi? 6. Aktiv schyotlarda oxirgi qoldiq qanday topiladi? 7. Passiv schyotlarda oxirgi qoldiq qanday topiladi? 8. Schyotlarning oboroti dåb nimaga aytiladi? 9. Tranzit schyotlar dåb nimaga aytiladi? 10. Ikki yoqlama yozuv nima? 11. Ikki yoqlama yozuv qachon va kim tomonidan kashf etilgan? 12. Buxgaltåriya provodkasi dåganda nimani tushunasiz? 13. Sintåtik va analitik hisoblarning farqi hamda ozaro bogliqligi ni- mada? 14. Oddiy buxgaltåriya yozuvi (provodkasi) bilan murakkab buxgaltåriya yozuvining qanday farqi bor? 15. Aylanma vådomost, uning turlarini ayting. 16. Aylanma vådomostlarning ahamiyati nimada? 68 4- bîb. Baholash va kalkulatsiya 1. Baholash va uning ahamiyati Buxgaltåriya hisobi usuli elåmåntlaridan biri baholash bolib, uning ahamiyati butun xojalik miqyosida ham kattadir. Baholash xojalik mablaglari, majburiyatlar va xojalik jarayon- larini pul olchov birligida aks ettirish usulidir. Malumki, korxona faoliyatida ishlatiladigan xojalik mablaglari va ularning tashkil topish manbalari turli bolib, olchov birliklari, shakl hamda tuzilishlari, tashkil topishlari har xil korinishga egadir. Korxona xojalik faoliyatida roy båradigan xojalik jarayonlari natijasida mablag va ularning tashkil topish manbalari ham miqdor, ham hajm jihatdan ozgarishi ham tabiiy holdir. Dåmak, ular hisobining yuritish uchun yagona olchov birligi puldan foydalanmaslikning iloji yoq. Korxona mulki hisobi yuritilayot- ganda baholanadi. «Buxgaltåriya hisobi haqida»gi qonunga asosan, aylanma aktivlarni baholash ikki xil korinishda amalga oshiriladi: Haqiqiy tannarxda ishlab chiqarish tannarxi. Bozor bahosida sotish sof qiymati. Korxona mulklari baholanayotganda ularning tuzilishi, foydala- nilishi, ishlab chiqarishda qatnashishi, maqsadli moljali kabi xususiyatlari etiborga olinadi. Masalan, savdo korxonalarida tovarlar sotib olish va sotish baholarida hisobga olinadi. Yana bir mablag asosiy vositalar hisobi yuritishda quyidagicha baholardan foydalaniladi. Boshlangich qiymat asosiy vositalarni xarid qilish, kåltirish, tashish, ornatish va umuman foydalanish holatiga kåltirish bilan bogliq bolgan xarajatlar yigindisidan iborat. Joriy qiymat malum bir muddatga amaldagi bozor baholariga moslashtirilgan asosiy vosita qiymati yoki manfaatdor tomonlar ortasida almashiladigan asosiy vosita summasi. Joriy qiymat asosiy vositalarning qayta baholashishi natijasida vujudga kåladi. 69 Asosiy vositalarning qayta baholanishi esa ikki holat natijasida vujudga kåladi: hukumat qaroriga kora; tasischilar qaroriga asosan. Qoldiq qiymat bu asosiy vositalarning boshlangich yoki joriy qiymat bilan jamgarilgan amortizatsiya summasining farqidir. Tugatish qiymati asosiy vositalarning foydalanish muddati tugashi natijasida vujudga kålishi moljallanayotgan qiymatdan, hisobdan chiqarish boyicha kutilayotgan xarajatlar ayirmasidir. Amortizatsiya qilinadigan qiymat bu asosiy vositalarning bosh- langich qiymati bilan nazarda tutilayotgan (baholangan) tugatish qiymati ortasidagi farqdir. Asosiy vositalarning yuqorida sanab otilgan baholash natijasida vujudga kåladigan qiymatlari Buxgaltåriya Hisobi Milliy Standartining (BHMS) 5-sonli standartida kåltirib otilgan. Xojalik mablaglari baholanayotganda haqiqiylik va bir xillik prin- sipiga rioya qilinishi shart. Haqiqiylik prinsipi xojalik mablaglarining somda baholanilishini togri amalga oshirilishini talab etadi. Bir xillik prinsipi baholanishida quyidagicha namoyon boladi. Joriy hisobda mablag qanday baholangan bolsa, balans va hisobotning boshqa shakllarida aks ettirilganda ham shu bahoda korsatilishi shart. Yuqorida tovarlar hamda asosiy vositalar baholanishi haqida malu- motlar kåltirildi. Quyida korxonalarning bazi mulklarini baholanishi haqida soz yuritiladi. Matåriallar aylanma mablaglar hisoblanib, ularning korxona xojalik faoliyatidagi harakati tåz amalga oshadi. Matåriallarning har bir turini tayyorlash, ularning haqiqiy tannarxini aniqlash, hisoblash kopgina hisob-kitob hamda vaqtni talab etadi. Matåriallarni baholashda quyidagi baholardan foydalaniladi: matåriallarning råja bahosi va haqiqiy tannarxi. Matåriallarning haqiqiy tannarxi va råja bahosi boyicha baholari ortasidagi farq analitik hisob orqali aniqlanadi va «Matåriallar qiymati ortasidagi farqlar» 1610 schyotda aks ettiriladi. Jahonda sarflangan matåriallarning haqiqiy tannarxini aniqlashda baholashning quyidagi usullaridan foydalaniladi: FIFO ortacha chamalangan baholar boyicha, birinchi tu- shum birinchi xarajat; LIFO ortacha chamalangan baholar boyicha, o[irgi tu- shum oxirgi xarajat; 70 AVECO îrtacha tannarx. Buxgaltåriya Hisobi Milliy Standartining 4- sonida matåriallarni baholashda AVECO usulidan foydalanish tavsiya etilgan. Majburiyatlar baholanishi tomonlar kålishuviga asosan, pul kori- nishida aks ettiriladi. Sud qaroriga kora, vujudga kålgan majburiyat summasi esa sudning tågishli qaroriga asosan aks ettiriladi. Moliyaviy qoyilmalar joriy va bozor baholarida hisobga olinadi. Nomoddiy aktivlar baholanganda boshlangich qiymatda, bozor qiymatida, balans (hisob) qiymatda va hokazolarda hisobga olinadi. 2. Kalkulatsiya buxgaltåriya hisobi usulining bir elåmånti sifatida Kalkulatsiya tannarxni aniqlash dåmakdir. Tannarx deganda mahsulot tayyorlash yoki xizmat korsatish uchun kåtgan xarajatlarning puldagi ifodasi tushuniladi. Ushbu usuldan korxona mulklaridan bazilarining hisobini yuritishda foydalaniladi. Masalan, ishlab chiqarilgan mahsulot, matårial tannarxini aniqlash. Shuningdåk, savdo korxonalaridagi muomala xarajatlari, moddalari, summalarini tovarlar boyicha tågishli ravishda taqsimlashda ham kalkulatsiyadan foydalaniladi. Ozbåkiston Råspublikasi Vazirlar Mahkamasining «Tasdilangan xarajatlar togrisida»gi nizomida xojalik yurituvchi subyåktlar faoliya- tida vujudga kåladigan xarajatlar tarkibi yoritib bårilgan. Buxgaltåriya hisobining ushbu usuli boshqa usullar bilan uzviy bogliq bolgan. Umuman, etibor bårilsa, buxgaltåriya hisobining hamma usuli ham ozaro uzviy boglangan. Kalkulatsiya usulining schyotlar tizimi bilan bogliqligi shundaki, kalkulatsiya qilinishi talab etilayotgan mablag bilan bogliq xarajatlar tågishli schyotlarda aks ettiriladi. Baholash bilan kalkulatsiyaning bogliqligi shundaki, kalkulatsiya orqali aniqlangan tannarxlar baholash korinishida hisobga olinadi. Turli mablaglar tannarxi kalkulatsiya yordamida aniqlanadi, masa- lan, måhnat buyumlari, tayyorlangan mahsulot, sotilgan tovar (ish, xizmat)lar tannarxi ham kalkulatsiya yordamida aniqlanadi. Barcha mablaglar tannarxi hisoblanayotganda korxona xojalik jarayonlaridagi taminot, ishlab chiqarish, sotishdagi xarajatlari hisobga olinadi. 71 Ozbåkiston Råspublikasida ishlab chiqarilgan mahsulot, bajarilgan ishlar, korsatilgan xizmatlar tannarxini hisoblashning uslubiy asosi bolib, 1995- yilning 1- yanvaridan amaliyotga joriy qilingan va Vazirlar Mahkamasining 1999- yilning 5- fåvralidagi 54-sonli qarori bilan qayta korib chiqilgan «Mahsulot (ishlar, xizmatlar) ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi togrisida»gi Nizom hisoblanadi Ushbu Nizomda barcha xarajatlar quyidagicha guruhlangan: Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar (bunday xarajatlarga ishlab chiqarishda båvosita qatnashgan xarajatlar kiradi): a) båvosita va bilvosita moddiy xarajatlar; b) båvosita va bilvosita måhnat xarajatlari; d) boshqa båvosita va bilvosita xarajatlar shu jumladan, ishlab chiqarish xususiyatlariga ega bolgan ustama xarajatlar. Ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan, ammo asosiy faoliyatdan olingan foydada hisobga olinadigan davr xarajatlariga kiritiladigan xa- rajatlar (bunday xarajatlarga ishlab chiqarishda båvosita qatnashmay- digan xarajatlar kiradi ) a) sotish xarajatlari; b) boshqarish xarajatlari (mamuriy sarf-xarajatlar); d) boshqa opåratsion xarajatlar va zararlar. Xojalik yurituvchi subyåktning umum xojalik faoliyatidan olingan foyda va zararlarni hisoblab chiqishda hisobga olinadigan xojalik yurituvchi subyåktning moliyaviy faoliyati boyicha xarajatlari: a) foizlar boyicha xarajatlar; b) xorijiy valuta bilan opåratsiya boyicha salbiy kurs tafovutlari; d) qimmatli qogozlarga qoyilgan mablaglarni qayta baholash; e) moliyaviy faoliyat boyicha boshqa xarajatlar. Yuqorida mahsulot tannarxiga kiritiladigan va kiritilmaydigan xa- rajatlar kåltirib otildi. Mahsulot tannarxiga kiritiladigan båvosita va bilvosita moddiy xarajatlar, båvosita hamda bilvosita måhnat xarajatlari, shuningdåk boshqa xarajatlar moddalari mavjud bolib, ular Nizomda kång yoritil- gan. Obyåkt tannarxi kalkulatsiya qilinayotganda uning qay darajada aniq bolishi hisobni togri yuritilishiga, xarajatlarning tågishli schyotlarda aks ettirilishiga bogliqdir. Bunga erishish uchun xarajatlar analitik hisobini togri yolga qoyish, xarajatlar bilan bogliq, xojalikni yaxshi yolga qoyish, 72 shuningdåk, xarajatlar moddalarini guruhlanishini yaxshi ozlashtirib olish kårak boladi. Mahsulot tannarxining togri aniqlash uchun xarajatlarni davrlar boyicha togri taqsimlash kårak boladi. Bunday holat gazåta va jurnallar uchun korxonalar obunasi davrida, shuningdåk, yangi mahsulot ishlab chiqarish bilan bogliq xarajatlar sarflangan davrda yuzaga kåladi. Malumki, korxonalar obunani yilning oxirgi oylarida amalga oshiradilar, obuna tolovlari ham shu oylarda tolanadi. Vaholanki, Download 1.75 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling