Р. Расулов умумий тилшунослик ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

Америка структурализми

Америка структурализми ХХ асрнинг 20-30 йилларида ушбу мамлакат маҳаллий аҳолисининг (индеецларнинг) тилини Ҳрганиш натижасида майдонга келди.

Ушбу структурализм тил ҳодисаларини, бирликларини таҳлил қилиш методига – дескриптив (яъни тасвирий) методига кҲра дескриптив тилшунослик деб ҳам юритилади. Айни мактабнинг асосчиси америкалик машҳур этнограф, антрополог ва тилшунос олим Франц Боасдир (1858 - 1942).
Ф.Боас Америка маҳаллий аҳолиси тилининг тасвирий грамматикасига бағишланган асарларида барча тилларни тасвирлашнинг ягона принципини инкор қилишга ва конкрет тилнинг Ҳз мантиқи асосида, тилнинг «ичидан», индукция (хусусий ҳодисалардан умумий қоидалар яратиш) йҲли билан тасвирлашга чақиради.¹
Ф. Боас бошлаб берган тадқиқот ишларини бир – биридан фарқли йҲналишларда Эдуард Сепир ва Леонард Блумфилдлар давом эттиришди.
Э. Сепир (1884 - 1939) ўз тадқиқотларида тил ва маданият, тил ва тафаккур муносабати, боғлиқлиги масалалари билан кенг миқёсда шуғулланади. Шунга кҲра у этнолингвистикага асос солди.
Э.Сепир ва унинг издошлари таълимотидаги муҳим ғоя шундаки, ҳар бир тилнинг Ҳзига хос модели – моддий ва идеал модели (системаси) бҲлиб, тил модели ижтимоий - маданий модел (система) билан боғлангандир. Тилнинг грамматик ва лексик хусусиятлари шу маданият учун хос бҲлган ҳатти - ҳаракатга мосдир. Масалан: навахо тилида дунё доим ҳаракатда деб тушунилгани учун предмет номи феъл билан бирга, ҳаракатга қҲшиб англатилади².
Чикаго университети герман филологиясининг профессори Леонард Блумфилд (1887 - 1949) эса Франц Боаснинг ғояларини Ҳзига хос бошқа йҲналишда давом эттирди. Аниғи у дескриптив тилшуносликка асос солди.
Дескриптив лингвистика айрим тил бирликларининг бир - бирига нисбатан жойлашиш тартибини ёки уларнинг тарқалиш (дистрибуция) муносабатини тасвирловчи фандир. Мана шундай усул билан тилни таҳлил қилиш дескриптив метод дейилади.
Дескриптив метод матнни энг ихчам ва тугал ифода қилишни талаб қиладиган тасвирлаш методидир. Дескриптив методнинг асосини дистрибуция тушунчаси ташкил қилади.
Дистрибуция - бу маълум тил бирлиги қҲлланиши мумкин бҲлган ва қҲлланиши мумкин бҲлмаган доиралар (контекстлар) йиғиндисидир. Яъни гап қисмларининг бир - бирига нисбатан жойлашиши асосида тил бирлигининг Ҳрни, тартиби, бирикиши каби хусусиятларидир. Тил бирликларининг дистрибуцияси фонема учун маълум фонеманинг олдидан ва кетидан келадиган фонемалардир, морфема учун эса морфемадан олдин ва кейин келадиган морфемалардир.³
Америка структуралистлари тилга белгилар системаси сифатида қарайдилар. Аниғи улар тилни нутқда қҲлланувчи товушлар, уларнинг жами (комплекси) сифатида тушунадилар. Айни вақтда улар тилда фақат товушни эмас, балки маънони ҳам фарқлайдилар. Демак, бундан тилдаги муҳим нарса товуш ва маъно эканлиги ғояси келиб чиқади. Шунга кҲра структуралистлар тилнинг товуш жиҳатини ифода, маъно жиҳатини эса мазмун деб белгилайдилар. Товуш ва маъно Ҳзаро боғлиқликда олинади. Маълумки, товуш (фонема)нинг энг муҳим жиҳати унинг маънони фарқлаш хусусиятидир.
Маълум бҲлдики, Америка структуралистлари тил белгисида - товуш ва маъно муносабати масаласида Ф.де Соссюрнинг ҳар бир тил белгиси икки томонга: ифодаловчи ва ифодаланувчига, ифода ва мазмунга эгалиги фикрига асосланиб, уни ривожлантирадилар. ¥атто улар (Л.Блумфилд ва унинг издошлари: Ч.Фриз, К.Пайк, 3.Харрис ва бошқалар) ушбу ғояга муносабати жиҳатидан икки гуруҳга: менталистлар ва механистларга бҲлинадилар.
Менталистлар Л.Блумфилд бошчилигида тил ҳодисаларини таҳлил қилишда маънони (мазмунни, ифодаланувчини) ҳисобга олмаслик мумкин эмас, дейдилар.
Механистлар эса Л.Блумфилднинг шогирди З.Харрис бош-чилигида тилни маънога (мазмунга) эътибор бермаган ҳолда тҲлиқ тасвирлаш, таҳлил қилиш мумкин, дейдилар.
Хуллас, проф. С.Усмонов айтганидек, «Америка дескрип-тивистлари, умуман олганда, муваффақиятсизликка учраган бҲлсалар ҳам, бир қатор ғояларни илгари сурганликлари билан маълум бир аҳамиятга ҳам сазовордирлар. Масалан, фонема-ларнинг анализи, интонация, урғу, тон, пауза каби соҳаларда, тилнинг фонологик моделини яратишда, морфемаларнинг анализида, морфемаларнинг типларини аниқлашда улар анчагина фойдали ишлар қилдилар”¹. Шунингдек уларнинг, масалан, лисоний таҳлилнинг бошланғич вақтида тил формасига (шаклига, ташқи томонига) асосланиш, тасвирлашни, таҳлилни дастлаб шундан бошлаш, муайян тилдаги қисмларга ажратиш-нинг барча формалари ва бирикиш турларини мукаммал ва тҲлиқ Ҳрганиш каби фикрлари ҳам эътиборга лойиқдир.
Айни вақтда уларда тилнинг маъно томонини ҳисобга олмаслик, инсон тилини ҳайвонларнинг сигналларига тенглаш-тириш, тилнинг объектив борлиққа боғлиқ эканлигини инкор қилиш каби нотҲғри қарашлар ҳам учрайди.