R. X. Maksudov

3 .8-§. Tishli g ‘ildiraklarni tayyorlash uchun ishlatiladigan 
m ateriallar va term ik qayta ishlash
Tishli gMldiraklar poMat, c h o ‘yan, rangli metall va metallmas 
materiallardan tayyorlanadi.
Metallmas materiallardan kam yuklangan ham da kinematik 
juftlarda uzatma shovqinsiz ishlashi uchun ishlatiladi. Bu asosan 
tekstolit, kapron kabi materiallardir. Bu xil tishli gMldiraklami vallarni 
joylashtirishni aniq ta ’minlash qiyin boMgan hollarda ham ishlatish 
tavsiya etiladi, chunki bikrligi kam boMganligi uchun noaniqliklarni 
ishga t a ’siri sezilarli darajada boMmaydi.
Gabarit oMchamlari katta, sekin harakatlanuvchi ochiq tishli 
gMldiraklar asosan c h o ‘yandan tayyorlanadi. Bu materiallar toliqib 
uvalanishga, yyeyilishga chidamlidir. Nisbatan arzon turadi, stanoklarda 
yaxshi qayta ishlov berish mumkin.
GMldiraklar 
asosan 
poMat 
materiallardan 
tayyorlanadi. 
Bu 
materiallar qattiqligi b o ‘yicha ikki guruhga boMinadi.
Birinchi guruh material larda. tish yuzasining qattiqligi < 350 NV. 
Material sifatida 40, 45, 50 g markali uglerodli ham da 40x, 45x, 45xN 
markali legirlangan poMat materiallar ishlatiladi. GMldirak tishlari 
kesilgandan keyin term ik qayta ishlanadi. Bunday termik qayta ishlan-
57

---

gan tishli g i l d ir a k la r qayta ishlash jarayonida bir-biriga yaxshi mosla- 
shadi, q o ‘shim cha dinamik yuklanishlar nisbatan kam b o i a d i .
U zatm ada yetaklovchi va yetaklanuvchi tishli g ild ir a k la r n in g
tishlarini yeyilishi bir tekisda b o iis h in i ta ’m inlash uchun yetaklovchi 
tishli g ild ira k la rn in g qattiqligini ( 2 5
h
-5 0)N V ga katta olish tavsiya 
etiladi.
Ikkinchi guruh materiallarda. tish yuzasining qattiqligi N > 4 5 H R C e 
(N > 350H V ). Tish yuzasining qattiqligi > 350 N V b o i g a n d a qattiqlik 
H R C e b o ‘yicha o ic h a n a d i. Tish yuzalarining bunday qattiqlikka toblash, 
uglerod, azot bilan to'y intirish hisobiga erishiladi.
Toblash (yu.ch.t)- G i l d i r a k tishlar butun hajmi b o ‘yicha toblanadi. 
Bu usul eng oddiy usul b o ‘lib, tish yuzasining qattiqligi 4 6 - 5 6 N R C e 
b o ‘lishi mumkin. Lekin toblangan g ‘ildirak tishlarni yuzalarini jilvirlash 
kerak b o i a d i ham da bunday butun hajmi toblangan g ‘ildirak tishlari 
nisbatan qattiq b o ig a n lig i uchun m o ‘rt b o i i b egilishdagi kuchlanishga 
harakat zarb bilan b o i g a n d a nisbatan kam chidaydi. S huning uchun 
g ‘ildirak tishlarining yuzasini toblash tavsiya etiladi.
Ci‘ildirak tishlarining yuzasini toblashni ilashish moduli 
т>2мм 
b o
‘1
gan tishli g ‘ildirak uchun tavsiya etiladi.
Uglerod 
bilan 
t o byintirish. 
Tishli 
g
4
i ldiraklarni 
o g ‘ irligini 
kam aytirish uchun g ‘ildirak tish yuzalarini ugierod bilan t o ‘yintiriladi 
ham d a Y u.Ch.T yo rd am id a toblanadi. B unda uglerod bilan t o ‘yintirilgan 
y u zaning chuqurligi tish qalinligining 0 , 1 - 0 , 15mm qismini tashkil etadi, 
qattiqligi 5 9 -6 4 H R C e b o i i s h i mumkin. G i l d i r a k tishlari term ik qayta 
ishlangach ishchi yuzasida hosil b o i g a n notekisliklar jilvirlanadi. Tishli 
g i l d i r a k l a r uchun 20X, 12XN3A, 18XGT markali p o i a t materiallar 
tavsiya etiladi.
A zot bilan to 'v in tiris h . Bunday termik qayta ishlanishda, tish 
yuzalarini termik qayta ishlangandan keyin jilvirlanm aydi. A zot bilan 
to'yintirilgan y uzaning qalinligi 
0
,
2
-
0
,5mm
A zot bilan to'yintirilgan tishli g i l d i r a k l a r zarbiy harakat bilan 
ishlaydigan uzatm alarda (chunki toblangan yupqa yuza yorilib ko'c hishi 
m um k in ) atrof-muhit iflos b o i g a n u z a tm ila rd a ( g i l d i r a k tishlari tezda 
yeyiladi) ishlatilmavdi. Material sifatida 38X 2 M Y u A , 4 0 X N M A m a r­
kali p o i a t materiallar ishlatiladi.
Tishli uzatm alarda yetaklovchi va yetaklanuvchi g i l d i r a k l a r uchun 
materiallarni quyidagicha tanlash tavsiya etiladi.
I. 
Yetaklovchi va yetaklanuvchi tishli g i l d i r a k l a r uchun bir xil 45, 
40x, 40xm , 35xm markali p o i a t materiallar tanlanadi, term ik qayta
58

---

ishlanishi yaxshilanish bunda yetaklanuvchi tishli g ‘ildirak uchun tish 
yuzasining qattiqligi 2 3 5 -2 6 2 NV. Yetaklovchi tishli g kildirak uchun 
2 6 9 -3 0 2 NV;
II. Tishli g ‘ildiraklar uchun bir xil 40x, 40xm, 35xm markali p o ‘lat 
materiallar tanlanadi, termik qayta ishlanishi yetaklanuvchi tishli 
g"ildirak uchun tish yuzasining qattiqligi 2 3 5 -2 6 2 NV. Yetaklovchi 
tishli g ‘ildirak uchun yaxshilash va Yu.Ch.T yordamida toblash, bunda 
tish yuzasining qattiqligi 4 5 - 5 0 N R C e;
III. Yetaklovchi va yetaklanuvchi tishli g ‘ildiraklar uchun bir xil 
40x, 40xm, 35xm markali poMat materiallar tavsiya etiladi, termik qayta 
ishlanishni yaxshilash va Yu.Ch.T yordam ida toblashda tish yuzasining 
qattiqligi 4 5 - 5 0 N R C e ga teng.
IV. Yetaklanuvchi tishli g ‘ ildiraklar 40x, 40xm, 35xm markali poMat 
materiallar tanlanadi. Termik qayta ishlanish yaxshilanish va Yu.Ch.T 
yordamida toblash, bunda tish yuzasining qattiqligi 4 5 -5 0 N R C e.
Yetaklovchi tishli g ‘ildiraklar uchun 20x, 20xnm, 18xtt markali 
poMat materiallar tanlanadi. Termik qayta ishlanish yaxshilanish hamda 
uglerod bilan to 4yintirish va Yu.Ch.T yordam ida toblash, bunda tish 
yuzasining qattiqligi 5 6 -6 3 N R C e.
Yetaklovchi va yetaklanuvchi tishli g ‘ildiraklar uchun bir xil 20x, 
20xnm, 18xgt markali poTat materiallardan tayyorlanadi, termik qayta 
ishlanish 
bir xil yaxshilanish, uglerod bilan to‘yintirish va Yu.Ch.T 
yordam ida toblash, bunda tish yuzasining qattiqligi 56—63 N R C e.
Tajribalar shuni k o ‘rsatadiki, tish yuzasining qattiqligi qanchalik 
yuqori b o ‘lsa, tishli g ‘ildiraklar ham kontakt va egilishdagi kuchlanishga 
chidamliligi shunchalik katta b o ‘ladi.
Tishli g ‘ildiraklarni tayyorlash uchun ishlatiladigan ayrim poTat 
materiallarning xarakteristikalari 3.2-jadvalda berilgan.