Радиотехник тизимлар назарияси асослари

A
m
= [
Zmp + (A
 -
Z)mn - M(A, Z
)]
Bu yerda 
Zmp-  protonlar massasi, (A-Z)mn- neytronlar massasi, M(A,Z) 
- yadroning massasi.
19
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Massa defektiga to‘g ‘ri keluvchi energiya nuklonlarni birlashtirib, yadro 
hosil qilishga mos keluvchi energiyani, ya’ni bog‘lanish energiyasini 
ifodalaydi:
EhogH
= 
Am ■
 c2
= 
[Zmp + ( A - Z)mn - M(A,
 Z)]c2 .
Hozirgi vaqtda yadro massasini yuqori aniqlikda o ‘lchashlik defekt 
massani, ya’ni yadro bog‘lanish energiyasini katta aniqlikda hisoblash 
imkoniyatini yaratdi.
B og‘lanish energiyasi form ulasini neytral atom lar m assalari orqali 
ifodalash qulaydir, chunki odatda jadvallarda atom massalari keltiriladi. 
B un in g uchun proton m assasi shu yadro atom ining m assasi bilan 
almashtiriladi va atomdagi tegishli elektronlaming massasi hisobga olinadi:
Ebog,= { Z M al(lH )-Z m e + ( A - Z ) m n - [ M al( A ,Z )- Z m e]}c2 =
= 
[ZMat (\H) + ( A - Z)m„ - M„ (A, Z)]c2
Yadro bog‘lanish energiyasining bitta nuklonga to‘g‘ri keluvchi qiymati 
solishtirm a bog‘Ianish energiyasi deb ataladi:
e
=
Ebos
7 
A
 
'
Yadroning mustahkamligini xarakterlashda bog‘lanish energiyasidan 
tashqari zichlashish koeffitsienti ishlatiladi. Har bir nuklonga to‘g ‘ri keluvchi 
defekt massaga zichlashish (upakovka) koeffitsienti deb ataladi.
_
Mn 
1 ~ ~ A '
M avjud yadrolar solishtirma bog‘lanish energiyasining massa soniga 
bog iiq lik grafigi 1.4-rasmda keltirilgan.
Solishtirma b ogianish energiyasi juda yengil elementlardan tashqari 
barcha elementlar uchun taxminan bir xildir. Massa soni ^>11 b o ig an 
yadrolarda o‘rtacha solishtirma bogianish energiyasi 7,4 dan 8,8 
Me V gacha. 
Eng katta qiymat (~8,8 
MeV) massa sonlari A = 60 (temir va nikel)ga yaqin 
sohasiga to‘g‘ri keladi. Argon 
A = 40 dan qalay A = 120 gacha b o ig an
oraliqda 
E= S,6M eV deyarli o‘zgarmaydi. Og‘ ir elementlar tomoniga borgan 
sari egrilikning maksimumdan pasayishi ancha sekin sodir b o iad i. Nihoyat,
20
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

eng og‘ir yadrolarda bir nuklonga to ‘g ‘ri keladigan o ‘rtacha solishtirma 
bog‘lanish energiyasi taxminan 7,5 
M eV ni tashkil etadi. Ancha yengil 
elementlartomon pasayishi/t ning kamayib borishi bilantezroq sodir bo‘ladi. 
Solishtirm a bog‘lanish energiyasi yadrodagi nuklonlarning (proton va 
neytronlaming) toq yoki juftligiga bog‘liq ekan. Odatda juft-juft yadrolaming
bogManish energiyasi toq- 
t° q y a d ro la rn in g
Ebgg.t 
energiyasidan sezilarli katta 
b o ‘ladi. Juft-toq yoki toq- 
ju ft y a d ro la rn in g
E bag.t 
energiyasi ham juft-juft va 
toiq-toq yadrolar bog‘lanish 
energiyalaridan farq qiladi. 
Eng katta bog‘lanishjuft-juft 
y a d ro la rg a , en g k u c h s iz
b o g ‘la n ish
to q -to q
yadrolarga to‘g ‘ri keladi.
Haqiqatan, har xil element izotoplarining barqarorligi 
Z v a N  laming ju ft 
yoki toqligiga bog‘liq. Masalan, turg‘un izotoplarning ko‘pchiligida 
A ju ft 
bo ‘ladi. Juft-toq vatoq-juftyadrolam ingturg‘unligijuft-juftyadrolam ikiga 
nisbatan kamroq. Toq-toq yadrolaming ko‘pchiligi beqarordir. Tabiatda faqat
4 ta tu rg ‘un to q-to q y adro lar uchraydi 
\ H ,yL i,w
sB ,x* N . Proton va
neytronlar soni “sehrli” (magik) sonlar deb nom olgan 2, 8,20, 50, 82, 126 
sonlarga teng boMganda yadrolar, ayniqsa, katta turg‘unlikka ega boMib, 
tabiatda keng tarqalgan. Protonlar va neytronlar soni “sehrli” songa teng 
boMsa, yadrolar, ayniqsa, juda katta turg‘unlikka ega boMib, ular ikki karra 
“ sehrli” yadrolar deb ataladi. Tajribada aniqlangan yadro bogManish 
energiyasini tahlil qilishlik ko‘pgina yadro xususiyatlari to‘g ‘risida xulosalar 
chiqarish imkoniyatini beradi.
1. 0 ‘rtacha solishtirma bogManish energiyasi ko‘pgina yadrolar uchun 8
E (MeV)