Радиотехник тизимлар назарияси асослари

= - -
. 
(6.4.1)
G am m a-nurlar to ‘lqin uzunliklari 1 0 '" sm dan oshm aydi, bu esa 
atomlararo masofa 10-8 sm dan ming marotabalar kichikdir.
M uhit bilan ta ’sirlashuvni gamma-kvantlar elektromagnit ta’sirlashuviga 
ko‘ra, amalga oshiradi. Ta’sirlashuv jarayonida gamma kvantyo‘nalishini 
o ‘zgartirishi - sochilishi, yutilishi, zarra-antizarra juftini hosil qilishi 
mumkin.
G am m a-kvantlar zaryadsiz b o ‘lgani uchun uzoq m asofadan ta ’sir 
etuvchi kulon kuchi ta ’siriga berilmaydi, m assaga ega bo‘lmagani uchun 
doimo yorugT ik tezligi bilan harakatlanadi, sekinlashm aydi, toTqin 
uzunliklari atomlararo masofadan 10“3 m arotabalarkichik boTgani sababli 
juda kam to ‘qnashadi.
Z aryadli zarralardan farqli oT aroq gam m a k vantlar m uhitda o ‘z 
energiyalarini kamaytirsa ham tezligini o ‘zgartirmaydi, gamma kvantlar 
uchun m uhitda yugurish m asofasi tushunchasini ishlatib boTm aydi, 
gamma kvantlar oqimi intensivligi muhit atom elektron va yadrolari bilan 
ta ’sirlashuvida kamayib boradi.
M onoxromatik gamma kvantlar oqimining 1 sekundda 1 sm2 yuzadan 
o ‘tayotgan intensivligi I, dx qalinlikdan o ‘tganda kamayishi dl boTsin. 
0 ‘z navbatida dl kamayishi oqim va qatlam qalinligiga bogTiq:
d l
= - j u l d x .  
(6.4.2)
221
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

A garm uhitbirjinslibo'lsa, / / doimiy bo‘Iadi. (6.4.2) ifodani integrallab 
yoza olamiz:
/ = / 0
(6.4.3)
Bu yerda / Q - boshlang‘ich intensivlik, 
I — x qalinlikdagi muhitdan 
o ‘tgandan so‘nggi intensivlik, / / -y u tilish yoki kuchsizlanish koeffitsienti.
(6.4.3) ifodadagi daraja mx - odchamsiz bo‘lib, gamma kvantlar oqimi 
muhit qatlamlaridan o ‘ta borib intensivliklari eksponensial kamayib boradi. 
Muhit qalinligini turlicha ifodalash mumkin, shunga ko‘ra, / / ham turlicha 
ataladi. / / sm 1 uzunlikbirligigato‘g ‘rik elsa-ch iziq li, 
p  zichlikbirligiga 
to‘g ‘ri kelsa// /r (sm2/g) massaviy yutilish koeffitsienti deyiladi.
keluvchi atom va elektron yutilish (kuchsizlanish) koeffitsientlar ham 
ishlatiladi.
Yutilish koeffitsienti gamma-kvantlarning m uhit bilan ta ’sirini to ‘la 
xarakterlaydi, chunki u k o ‘rilayotgan jarayonning to ‘la kesim i bilan 
b o g ‘langan b o‘ladi. G am m a-nurlarning yutilish i asosan fotoeffekt, 
kompton effekt va elektron-pozitron juffini hosil qilishlik bilan bo‘ladi. 
Fotoeffekt bilan kompton effekti gamma-nurlarning atom elektronlari bilan 
to ‘qnashishida yuz bersa, elektron-pozitron jufiti gamma-kvantning atom 
yadrosi bilan ta’sirida ro‘y beradi va yuqori energiyalarda bu jarayon kesimi 
ortadi.
Gam m a-kvantlar m uhit atom laridagi bog‘Iangan elektronlar bilan 
ta ’sirlashganda unga o ‘zining hamm a energiyasini berib yutilishi va 
elektronni urib chiqarsa, bu jarayonga fo to e ffe k t deb ataladi. Erkin 
elektronlarda fotoeffekt hodisasi yuz berishi mumkin emas, chunki bu 
holda energiya va impuls saqlanish qonunlari bajarilmaydi.
Haqiqatan ham, fotoeffekt erkin elektronlarda bo‘lishi uchun foton va 
elektronlar energiya va impulslari o ‘zaro teng bo‘lishi kerak:
/ /
A
p A  1
6.4.1. Fotoeffekt
222
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

/
\
(6.4.4)
Er _ m jic
c 
V '- / ? 2 ’
(6.4.5)
(6.4.4) va (6.4.5) ifodalardan:
\ - p = 4 i - p \
=
Bu tenglam a P ning p = 0; p = 1 qiym atlarida o ‘rinli bo‘ladi. P = 
O d a E = T = O bo‘la d i.b = 1 da esa massasi m ' 0 zarra uchun P = 1 
ga erishish m um kin emas, demak m a’noga ega emas, fotoeffekt hodisasi 
kuzatilmaydi.
Shunday qilib, fotoeffekt bo‘lishi uchun elektron atom da b og iangan
b o iis h i, foton energiyasining bir qismi elektronga berilishi lozim. Bu 
berilgan energiyaning bir qism i elektronning atom bilan b o g ia n is h
energiyasini uzishga va qolgan qismi uning kinetik energiyasi sifatida 
namoyon b o ia d i:
Bu yerda E
y
gamm a-kvant energiyasi, I( - elektronning / qobiqdagi 
b o g i a n i s h e n e rg iy a s in i k o ‘rsa tu v c h i io n iz a ts iy a p o te n sia li. T. -
fotoelektronning k in etik energiyasi. Fotoeffekt hosil b o iis h i uchun 
gamma-kvant energiyasi elektronning atomdagi b o g ian ish energiyasidan 
katta b o iis h i kerak: E y> I . K o‘rinib turibdiki, E y < L b o is a , gamma- 
kvant K qobiqdagi elektronni urib chiqara olmaydi. U holda fotoeffekt L, 
M va boshqa qobiqdagi elektronlarda E y< IL b o is a , M, N qobiqdagi 
elektronlardagina yuz berishi mumkin.
F otoeffekt ja ra y o n i ichki 
K, L va boshqa qobiqdagi elektronlarda 
yuz b erganda ichki qobiqdagi b o ‘shagan o ‘rin la rg a yuqori qobiqdagi
T = E
- / .
y 
1
(6.4.6)
223
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

elektronlar o ‘tganlig i uchun fotoeffekt x arak teristik rentgen nurlarni 
h o s il b o ‘lis h i b ila n k u z a tila d i. O g ‘ ir y a d r o la r d a i chki q obi q 
energiyalari farqi hisobidan chiquvchi foton energiyasi chet qobiqdagi 
elektron b o g ‘lanishi energiyasidan katta b o ‘lishi va bu foton chet 
qobiqdan b o ‘sh b og ‘langan elektronni atom dan chiqarib yuborishi 
m um kin. C hiqq an ele k tro n g a O je e le k t r o n l a r i deb atalad i. O je 
elektronlar energiya spektrlari diskret b o ‘ladi.
Fotoeffekt ehtim olligi foton energiyasi elektron atom da bog‘lanish 
energiyasiga yaqin qiym atlarda eng katta bo‘ladi. Foton energiyasining 
elektron bog‘lanish energiyasidan otrib ketsa, elektron atom da erkin 
b o ‘lganga o ‘x shab qoladi. S h uning uchun fo to effek t eh tim o ly ati 
kam ayib ketadi, bog‘lanish energiyasi qancha katta b o ‘lsa, fotoeffekt 
h o d isa si sh u n ch a k a tta b o ‘lad i. T urli q o b iq d ag i e le k tro n la rn in g
bog‘lanish energiyasi h a rx il boTgani uchun bu elektronlardafotoeffekt 
boTish ehtim oli, y a ’ni fotoeffekt kesimi ham keskin o ‘zgaradi.
G am m a-kvant energiyasiga fotoeffekt kesim ining bogTiqlik grafigi
6.7-rasm da k o ‘rsatilgan.