Rahbar shaxsi psixologiyasi Reja

Rahbarning hayot tajribasi va qobiliyatlari
Hayot tajribasi. Inson tajribasi va uning boshqaruv faoliyatida namoyon bo’lishi ikki asosiy masala orqali tahlil qilinadi. Birinchidan, yuqori bo’g’in rahbari uchun boshqaruv tajribasi zarur, shuningdeq ulardan hayotiy tajribaga ega bo’lish ham talab qilinadi. Ikkinchidan, o’rta bo’g’in rahbarida o’z sohasi bo’yicha kamida uch yillik tajriba bo’lishi lozim. Bu toifa rahbar tajribasini tahlil etar ekanmiz, asosiy e’tibor kasb sohasiga qaratiladi.
Qobiliyat. Odatda psixologiya fanida qobiliyatning umumiy va maxsus turlari ko’rsatiladi. Umumiy qobiliyatlar shaxsning har qanday faoliyatga kirishishida muvaffaqiyat uchun imkoniyat yaratsa, maxsus kobiliyat faqat ayrim yo’nalishdagi faoliyat turida muvaffaqiyatga erishish uchun asos buladi. Mana shunday umumiy qobiliyat turkumiga inson aqlini ya’ny intellektam kiritish mumkin.
Yuqori bo’g’inga mansub raxbar o’z boshqaruv faoliyatida muvaffaqiyatga erishishi uchun anchagina yuksak aqlga ega bo’lishi kerak. Bunday saloxiyat kugilmagan vaziyatni tahlil etishda, muammoni xal kilish jarayonida bir necha vazifani parallel ravishda boshkarish zaruratidan kelib chiqdi. Masalan, tashkilotchilik masalaga oid echimni taklif etish, tashkilot va guruh manfaatlari haqida ugin raxbarlari uchun turlicha aqliy salohiyat zarurligini ta’kidlaydi. Yuqori bo’g’in raxbarlar yorqin ifodalangan ijtimoiy intellektga ega b»ari shart ular tashabbuskor, muloqotga boy, yuksak siyosiy va ijtimoiy mavqega ega, ishga aloqadar tanish-bilishlari ko’p, intuiiiyasi rivojlangan va tashkilot faoliyatining kaerga yo’nalishini tezda paykab olishlari keraq
Xar qanday tashkilotdagi asosiy og’irlikni o’ziga oluvchi o’rta bo’g’in raxbarlarida esa maxsus qobiliyat ko’proq rivojlangan bo’lishi lozim. Ular ishga diqqat-e’tiborli, mas’uliyatli, katta xajmdagi miqdoriy va sifat ma’lumotlarini tahlil etish qobiliyatiga ega shaxslardir.
Shaxsiy hislatlar. Yuqorida aytib o’tilgan umumiy qobiliyatlar, muvaffaqiyatli boshqaruvni ta’minlovchi zarur shaxs xislatlarini aniklash va ularni raxbarlikda rivojlantirish masalasini dolzarb kilib kuyadi. Natijada nafakat mazkur xislatlarni aniklash, balki bu yunalishdagi tadkikotlarni tashkil etish buyicha bir kator vazifalarni xal etishni talab kiladi. Bu borada amaliy faoliyat olib boruvchi tadkikotchilarning ta’kidlashicha, raxbarlarni baxolash kadrlar bilan ishlash masalasining eng nozik kismiga aylangan. Ma’lumki, raxbarlikka oid shaxs xislatlarini aniklovchi bir kancha psixologik metodlar mavjud bulib, ularni muvaffakiyatli kullay olish bir tomondan tadkikotchi malakasiga kelib takalsa, ikkinchi tomondan ushbu metodikalarning ishchanligi va olingan ma’lumotlarning xakkoniyligi masalasi turadi. Masalan, garbda ishlab chikilgan test va surovnomalarni maxalliy xududimizga, mentalitetimizga moslashtirish shu vaktgacha dolzarb bulib kelganiga guvohmiz.
Muvaffakiyatli raxbarlikka oid shaxs xislatlarini talkin etarkanmiz, shu mavzu yuzasidan chet el olimlari tomonidan utkazilgan ba’zi bir tadkikot natijalariga murojaat etamiz. Amerika V2 Yaponiyalik 1500 menejerlarni urganish asosida samarali raxbarlikka oid kuyidagi xislatlar ajratib kursatiladi:
strategik rejalashtirvshga moyillikning kuchliligi;
ishchilarni, mehnat resurelarini taksimlash buyicha maqbul va uz vaktida karor kabul kilish;
faoliyat doirasini keyagaytirish yoki yuksak tartibda mehnat kilish evaziga o’z masuliyatini oshirishga intilish;
xavfli sharoitda ijodiy va ratsional karor kabul kila olish;
uz kuchiga cheksiz ihonch;
uz xukuklarini anglash va mas’uliyatni xis kilish;
kezi kelganda kurbon berishga xam tayyor turish;
mulokot malakalarini mukammallashtirishga intilish;
murakkab va inkirozli vaziyatdagi jarayonlarni taxlil etish va intuitiv tarzda bashorat kila olish;
mehnatga yuksak kadriyat sifatida karash va unga butun kuch-gayratni safarbar etish;
aybdorni izlash emas, balki muammoni xal etishga intilish, tavakkaldan kurkmaydigan va mustakil fikodagi xodimlar bilan ishlash xoxishi;
amalga oshirilayotgan roya va natijalarni ishlab chikarishga, joriy etishga xuddi shaxsiy mulkdek karash.
Yaponiyalik va Amerikalik menejerlarni qiyosiy urganish natijasida olingan xulosalar shundan iborat buldiki, yapon menejerlari uz boshkaruv faoliyatida ijtimoiy psixologik jixatlarga kuproq e’tibor berishar ekan va jamoa faoliyatini tashkil etish kobiliyati etakchi urinda turar ekan Amerikalik menejerlar esa xodimlarda yakka tartibdagi tashabbusni kuproq ragbatlantirishar ekan.
Ma’lumki, boshqaruvning kup sohalarida muvaffakiyatli raxbarlik faoliyatini ta’minlovchi shaxs xislatlarini aniklashga doyr kuplab tadkikotlar olib borilgan. Jumladan, utgan aerning 50-yillarida, xar kanday soxada uddaburro raxbar bula olishlikka tegishli xislatlar mavzuida yuzdan ortiq tadkikotlar utkazildi. Natijada, boshkaruvni mukammal ijro etuvchi xamma raxbarlarga xos fazilatlar umumlashtirilganda, atigi 5% xislat kuzga tashlandi. Bular kuyidagicha:
akl-idroq murakkab va mavxum muammolarni echish kobiliyati urtadan baland, ammo juda yukori bulmasligi shart;
tashabbuskorliq uziga ishonch, uz mahoratini va intilishlarini yuksak baxolash, lekin kup tadkiqotchilar dikdat-e’tiborlaridagi asosiy xususiyatlardan biri — raxbar shaxsiga xos dominantlik (ustunlik)ka intilishdir. Aynan shu sifat raxbarning tashabbusni uz kuliga olishiga, guruxga etakchilik qilishiga va murakkab vaziyatda mas’uliyatni uz buyniga olishiga zamin yaratadi. Shu munosabat bilan tadkikotchi R.Stogdill kalamiga mansub «Rahbar kullanmasi»da dominantlik boshkaruvga zarur sifatlar ruyxatida birinchi uringa kuyiladi. Dominantlik suzi bir necha ma’noni anglatadi. Rahbarlik mavzusidan kelib chikilsa, uzgalarga ta’sir etish degan bir jumla mazmunan hamma gapga asos buladi. Yuqorida ta’kidlangan ma’nodagi «ta’sir etish» iborasi xissiyot tufayli uzgalarni uziga jalb eta bilish, o’zaro munosabat natijasida uziga nisbatan xayrixoxlik hissini yaratishni anglatadi. Chunki tashkilotning ilgor faoliyati uchun raxbar uz zimmasidagi rasmiy majburiyat va vakolatlar uzi etarli emas. Boshkaruv sohasidagi mugaxassislar G.Kunts va S.O.Donnelning fikricha «agar xodimlar raxbariyat tomonidan o’rnatilgan tartib va qoidalargagina rioya etib mehnat qilganlarida, ular uzlarining 60-65% imkoniyatlarini ishlata olar va o’z majburiyatlarini bajarib, shunchaki ishdan bo’shamasliklariga bahona topar edilar, xolos. Xodimlarning qobiliyatlaridan to’la foydalanish niyatidagi rahbar ularda shunga loyiq his tuyguni uyg’ota olishi lozim». Bu erda gap raxbarning o’z liderlik qobiliyatini namoyish eta olishi, xodimlar orasidagi obru-e’tibori xakida borayapti. Tashkilot doirasidagi norasmiy munosabatlar tizimida peshqadam urinni egallagan rahbargina o’z xodimlari qobiliyatini 100% jamoa ishiga jalb eta olishi mumkin.
Yukorida zikr etilgan kullanmada e’tirof kilingan sifatlardan yana biri, raxbarning uziga ishonch xiseidir. Sir emas, xar birimiz rahbar uziga ishongan va ishonmagan Xollarda nafakat qanday ish tutishini, xatto uzi ni kanday tutishini ham kurganmiz. Baxtga karshi, uziga ishonchi bulmagan raxbar vaziyat uzgarishi bilan, uz karorini uzgartirib turadi. Bunday rahbar kul ostida ishlaydigan xodimlar uz raxbari timsolida suyanchiq kurmaydilar, tashkilotda utkazayotgan kunlari vaktinchalikdek tuyuladi. Boz ustiga, bunday raxbar uzgalar bilan muzokaralar olib borishga xam kodir emas. Chunki uz shaxsiga va kobiliyatiga ishonmagan odam uzgalarda xam ishonch uygota olmaydi.
Peshkadam raxbarga xos fazilatlardan biri - vazminlik va sabru bardoshlikdir. Raxbar xissiyotini muvozanatlash-ganligi, uning ichki dunyosiga xos qarama-qarshi tuygularning turyoniga yul kuymaslikda va kayfiyatdagi sokinlikda ifodalanadi.
Ma’lumki, raxbar odamlar orasida va ularga xos turli xissiyotlar og’ushida yashaydi. Binobarin, atrofdagilarning salbiy yoki ijobiy xis-tuyg’ulari o’zaro kundalik muloqotda tez «yuqish» xususiyatiga ega. Shuning uchun raxbar qaltis va ziddiyatli vaziyatlarda nafaqat boshkalarning xissieti ta’siriga berilmasliq balki atrofdagilarga uz muvozanati va jilovlangan xis-tuyrusi bilan ta’sir eta olishi keraq Shaxsning bu fazilati bir tomondan asab tizimining turma xususiyati bilan belgilansa, ikkinchi tomondan orttirilgan Xayotiy tajribaga boglikdir. Asab tizimining mu’tadilligi uchun raxbar uz sogligi xakida kaygurishi lozim. Mehnat faoliyatini ratsional tarzda tashkil etish, ya’ni mehnatdagi ijobiy jixatlarga kuproq e’tibor berish, noxush vaziyatlarni donolik bilan bartaraf etish, kuproq yakin dustlar davrasida bulish, jismoniy tarbiya va foydali mashgulotlarga ishkibozlik kayfiyatida vaktni utkazish, Xar kanday stressga karshi tura olishni kuchaytiradi, shuningdeq organizmning ishchanlik kobiliyatini kayta tiklashga xizmat kiladi.
Boshkaruv faoliyatini samarali bajarish uchun raxbarga zarur fazilatlardan yana biri — muvaffakiyatga intilishdir. Raxbar uz oldiga maqsad kuya olishi va uni bajarishga urinishi lozim. Umuman olganda, insonga xos intilishni ikki toifaga bulish mumkin:
muvaffakiyatga intilish;
maglubiyatdan kochish.
Biron-bir kiyin va inkirozli vaziyat paydo bulganda, ba’zi birlar mazkur vaziyatni xal etish orkali muvaffa­kiyatga erishish xakida uylasa, boshka birov esa talofotga uchramaslik gamida uzini iloji boricha «ofat»dan olib kochadi.
Bu bir xil vaziyatga ikki xil yondoshuv bulib, uning egalari turlicha xarakterdagi insonlardir. Boshkaruvni samarali olib boruvchi raxbar esa aynan birinchi toifaga mansub bulgani sababli, u muammolarni tez xal etadi va yanada o’z maqsadi sari oldinga intiladi. Bunday toifa kishisi odatda tavakkalchilikka xam borishi mumkin. Kezi kelganda u katta makeadni kichik bulaklarga bulib, xar bir kichik maksad ortida turgan natijani oldindan tasavvur etadi. Biroq, bunday omilni xamisha amalga oshirish oson emas. Binobarin, raxbar tavakkalga bora oladigan va xavf-xatardan kurkmaydigan xarakterga ega bulishi lozim. Mashxur biznesmen va menejer Li Yakokkaning ta’kidlashicha: «Ba’zida tavakkal xam ma’kul, lekin yul kuyilgan xatolarni uz vaktida tuzatib ketish lozim».
Maksadga erishish ishtiyoki bilan yashaydigan odam doim uz faoliyat natijalari xakida xabardor bulishni istaydi. Mehnat bilan bogliq vaziyat esa faoliyatidan ma’lumot olish orkali uz xayot mazmunini taxdil etish imkonini beradi. Aynan shu toifaga mansub shaxslardan birining aytishicha: «Men uchun biznes fakatgina boyish vositasi emas, boylik orttirish men uchun xech kachon makeadga aylanmagan. Biznes shuning uchun xam menga roxatbaxshki, u xar kun cheksiz muammolarni xal kilish maqsadida akl-idrokimni bir nuktaga jamlashga undaydi»
Bunday ibora kupgina tadbirkorlarga xos bulib, anikdanishicha, maqsad yulida malakasi yorkin biznesmenlar uchun pul degan narsa unchalik katta kiymatga ega emasdir.