Rahmon Qo‘chqor. Chingiz Aytmatov va adabiy tanqid (Maqola)

Rahmon Qo‘chqor.
 
Chingiz Aytmatov va adabiy tanqid (Maqola) 
Chingiz og‘a yangi romani to‘g‘risida o‘z nomiga kelgan ko‘pdan-ko‘p 
xatlar, batafsil ko‘ngil izhorlari orasidan armanistonlik bir notanish 
adabiyotshunosning xatini ajratib oladi va u rus tanqidchisining boyagi 
f
ikrlariga aynan mos javob bo‘lsa, ajab emas, deya uni jurnal tahririyatiga 
aslicha havola qiladi. 
Armanistonlik bu adabiyotshunos “Kunda” romanining juda ko‘p 
fazilatlarini chuqur tahlil va talqin asnosida ochib berar ekan, Iso Masih va 
Rim prokuratori o‘rtasidagi savol-javob epizodiga ham bafurja to‘xtaladi, 
mazkur epizodning M.Bulgakov hamda Ch.Aytmatov tasvirida uchraydigan 
farqlarini ham g‘oyat topqirlik bilan izohlab beradi. 
U haqli va asosli ta’kidlaganidek, o‘sha tarixiy munozaraning “Usta va 
Margari
ta”da berilgan tasviri hamda talqini yozuvchi-muallif tomonidan 
bevosita hikoya qilinayotgani sababli muqaddas manbaga 
– “Injil”ga juda 
yaqin keladi. Bu yaqinlik va muvaffaqiyatga erishish uchun esa asar 
muallifidan tug‘ma iste’dod so‘zsiz talab etilgani holda, uning, albatta, 
nasroniy dini vakili bo‘lishi mutlaqo talab qilinmaydi… 
“Kunda”dagi tasvir va talqin haqida esa aslo bunday deb bo‘lmaydi. 
Asarni o‘qigan kitobxon yaxshi eslaydiki, Ch.Aytmatov romanidan o‘rin olgan 
o‘sha tarixiy munozara bevosita – asar muallifi bayonida emas, balki Ober-
Kandalov boshliq bir to‘da gazandalar tomonidan shafqatsizlarcha o‘lasi qilib 
kaltaklanib, Chuy dashtining qizigan kuni tig‘ida turgan yuk mashinasi 
kuzoviga itqitib tashlangan Avdiy Kallistratovning qattiq chayqalgan miyasida 
– tush yoxud o‘ng ekanini o‘zi ham anglolmaydigan xushida akslanadi. 
Qolaversa, Avdiy Kallistratovning o‘zi kim? Sho‘ro mamlakatida nomiga 
ochilgan diniy seminariyaning boshlang‘ich bosqich talabasi, o‘zbekcha qilib 
aytganda, hozircha chala mullasi!.. 
Bunga qo‘shimcha, Avdiyni o‘rab olgan muhit, u ko‘rayotgani va 
o‘qiyotgani XX asrning 70-yillaridagi jamiki ommaviy axborot vositalarining 
asosiy mavzulari (ular orasida rus tanqidchisi kinoya bilan eslatgan “yadro 
urushi” muammosi, ayniqsa, keng tarqalgan edi!) yosh, vijdonli, romantik 
tabiatli bu yigitning lug‘at boyligida, tafakkur tarzida aks topmasligi aslo 
mumkin emas edi. Chingiz Aytmatov shu tariqa mazkur epizod tasvirida 
tarixiy haqiqat va hayotiy mantiqqa to‘la mos ish tutganini e’tirof etar ekan, 
agar aksincha bo‘lganida, ziyrak o‘quvchilarda juda ko‘p e’tiroz paydo bo‘lishi 
mumkinligini ham armanistonlik adabiyotshunos alohida ta’kidlagan edi… 
Xulosa qilib aytganda, Chingiz Aytmatov fenomeniga xos ko‘plab noyob 
hodisalarning tahlilu talqin
ida adabiy tanqid ham ayricha o‘rin tutishi, muhim 

---

Rahmon Qo‘chqor.
 
Chingiz Aytmatov va adabiy tanqid (Maqola) 
ahamiyat kasb etishi aniq. Bu haqiqatni, ta’kidlaganimizdek, yozuvchining 
o‘zi juda yaxshi bilgan, ichdan his qilgan. Adibning maqolamiz boshida 
eslaganimiz 
– “Teatr” jurnalidagi suhbatda bildirgan fikrlari ham o‘zining 
dolzarbligini, tushungan xalqlar uchun esa muhim ahamiyatini hech qachon 
yo‘qotmasligi-da ko‘rinib turgan haqiqatdir. 
«Jahon adabiyoti» jurnali, 2019 yil 12-son