Ramiz Mehdiyev demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən

mək siyasəti idi. Bu siyasət bütövlükdə özünü doğrultdu. 

1990-cı illərin əvvəllərindən etibarən Azərbaycan öz inki-

şafında şərti olaraq bir neçə mərhələdən keçmişdir. Bu mər-

hələlərin birincisi əvvəlki iqtisadi sistemin sökülməsi ilə bağ-

lıdır. O, vərdiş etdiyimiz həyat tərzinin kökündən dəyişdiril-

məsi, kəskin siyasi və sosial münaqişələrlə müşayiət olunur-

du və Azərbaycan cəmiyyəti bu mərhələni çox çətinliklə keç-

di.  İkinci mərhələ “köhnə binanın dağıdılması” nəticəsində 

yaranmış uçqunları  təmizləmə dövrü idi. Bununla bərabər, 

iqtisadiyyatda və siyasi sahədə ən təhlükəli meyilləri dayan-

dırmaq mümkün oldu. Həmin illərdə qəbul edilən qərarların 

heç də hamısı uzunmüddətli xarakter daşımırdı. Əslində, ölkə 

 

 

722 

Ramiz 

Mehdiyev 

 

Demokratiya 

yolunda: 

irs haqqında 

düşünərkən

 

müasir dövlət quruculuğunun üçüncü mərhələsinə, yüksək 

sürətlə inkişaf etmək, genişəhatəli ümummilli məsələləri həll 

etmək imkanını yenicə qazanmışdı. İndi, kifayət qədər təcrü-

bə topladığımız, zəruri imkanlar yaratdığımız bir vaxtda biz öz 

qarşımıza, həqiqətən, uzunmüddətli məqsədlər qoya bilərik. 

Nəhayət, ölkəmiz həm hüquqi, həm də faktik baxımdan öz 

birliyini bərpa etmişdir: dövlət hakimiyyəti möhkəmlənmişdir; 

müstəqil məhkəmələr yaradılması üçün qanunvericilik qayda-

sında ciddi işlər görülür, seçki sistemi təkmilləşdirilmişdir; 

tam mənada vətəndaş cəmiyyətinin inkişafı üçün, o cümlədən 

yeni və sivilizasiyalı siyasi strukturun inkişafı üçün şərait 

yaradılmışdır; Azərbaycan vergi islahatı yolunda xeyli irəlilə-

mişdir; pensiya sistemində, infrastruktur inhisarlarında islah-

atlar aparılması üçün tədbirlər görülmüşdür və sair. 

Son on ildə Azərbaycanda qurulmuş siyasi məkan demok-

ratik, sivilizasiyalı, dünyəvi və vətəndaş cəmiyyətinin forma-

laşmasına yönəlmiş ideyaların məcmusudur. Demokratiyaya 

zərər vurmadan suverenliyi saxlamaq və identikliyi itirmədən 

demokratik olmaq – milli inkişaf strategiyasının əsasını bun-

lar təşkil edir. Bununla bərabər, başa düşmək lazımdır ki, ayrı-

lıqda götürülmüş  hər bir məkanda demokratiyanın məxsusi 

qravitasiya itkiləri vardır və mahiyyət etibarilə demokratiya 

bütün cəmiyyətlərdə eyni ola bilməz. Mədəniyyət, mentalitet, 

siyasi mədəniyyətin səviyyəsi, tarix və ənənələr, dövlətin iqtisa-

di inkişaf səviyyəsi dövlətin və cəmiyyətin demokratik inkişaf 

imkanlarını müəyyənləşdirən təriflərin kompleksini ifadə edir. 

Lakin çox vaxt demokratiya qondarma “qərbləşmə” la-

yihəsinin tərkib hissəsinə çevrilir ki, bu da ictimai şüurun cə-

miyyətə tamamilə yabançı olan, kənardan “reseptlə” təqdim 

edilmiş norma və stereotiplər məcrasına qismən və ya tama-

 

 

723

Sözardı 

əvəzi 

milə transformasiyası deməkdir. Belə vəziyyətdə demokratik 

tranzit uğursuzluğa məhkumdur, çünki tranzitar cəmiyyətin 

xüsusiyyətləri nəzərə alınmadan, bu və ya digər məkanda de-

mokratiya bərqərar olduqca onun üzləşəcəyi çətinlikləri başa 

düşmədən sabit demokratik rejim qurmaq mümkün deyildir. 

Azərbaycanda demokratikləşmə prosesi dövlətdə  həyata 

keçirilən ümumi islahatlarla ahəngdar  şəkildə gedirdi. Buna 

görə  də ölkəmiz uzun bir yol – hazırlıq fazasını, qərarların 

qəbul edilməsi, demokratiyanın bərqərar olması fazasını ke-

çərək, konsolidasiya olunmuş demokratiya yoluna qədəm 

qoymalı olmuşdur. Demokratik tranzit Azərbaycan cəmiyyə-

tinin yeniləşdirilməsinin məqsədi və vasitəsinə, siyasi siste-

min və sosial münasibətlərin humanistləşdirilməsi proqramı-

na çevrilmişdir. Demokratiya ölkədə hökm sürən anarxiya və 

hərc-mərcliyin, Azərbaycan cəmiyyətinn bir hissəsinə aid 

olan ictimai ümidsizlik və marginallaşma hallarının öhdəsin-

dən gəlmiş, ordunun və dövlət aparatının parçalanması pro-

sesini dayandırmış, dövlətin oliqarxiya kapitalizminə doğru 

yuvarlanmasının qarşısını almış  və  səmərəli dövlətçilik me-

xanizmləri yaradılması üçün qəti hücuma keçmişdir. Lakin 

müşahidələr aparmaq üçün vaxt çox azdır və cəsarətli nəticə-

lər çıxarmaq, bəlkə  də, hələ tezdir. Bununla belə, yolun bir 

hissəsi artıq keçilmişdir və cəmiyyətimiz həqiqətən azaddır. 

Lakin qeyd etmək lazımdır ki, demokratiya mühiti həmişə 

radikallarla dolu olur. Əgər onlardan milli immuniteti zəiflət-

mək üçün istifadə etməyə  cəhd göstərməsəydilər, bəlkə  də, 

onları heç yada salmağa dəyməzdi. Demokratik təsisatların 

qərarlaşmaması, sabitləşməməsi və möhkəmlənməməsi bəzi-

lərində kvazivassal sistemi yaratmaq, ayrı-ayrı kliyentalist 

qruplar tərəfindən hakimiyyətin ələ keçirilməsi kimi iştahalar 

oyadır. Azərbaycanın cəlbediciliyi onun müstəqilliyindədir. 

 

 

724 

Ramiz 

Mehdiyev 

 

Demokratiya 

yolunda: 

irs haqqında 

düşünərkən

 

Buna görə də müəyyən qüvvələrin hadisələrin radikal inqila-

bi ssenari əsasında inkişafına meyil etməsini aktuallaşdırır. 

Lakin Azərbaycanda demokratiya yeni davranış stereotipləri 

formalarına uyğunlaşır. Bu formalar isə anarxist meyilləri, 

artıq keçmişdə qalmış sosial israfçılığı rədd edir. 

Yeni Azərbaycan sabit siyasi rəqabət, sivilizasiyalı, şəffaf 

və  rəqabətədavamlı  məkan yaradılmasına yönəlmiş yeni si-

yasi texnologiyalar deməkdir, çünki siyasi müxtəliflik da-

vamlı inkişafın  şərtidir. E.Toffler yazır: “Üçüncü dalğa  şə-

raitində demokratiyanı yenidən yaratmaq üçün biz adamları 

qorxudan, lakin saxta xarakterli belə bir fərziyyəni kənara at-

malıyıq ki, müxtəlifliyin çoxluğu avtomatik olaraq cəmiy-

yətdə  gərginliyin və münaqişələrin də çox olmasına gətirib 

çıxarır.  Əslində, bunun əksi düz ola bilər. Cəmiyyətdə mü-

naqişə  nəinki zəruridir, hətta müyyən həddə  qədər onun ol-

ması arzuediləndir.  Əgər yüz nəfər mis üzüyə sahib olmağı 

çox istəyirsə, onları həmin üzük uğrunda savaşmağa məcbur 

etmək olar, yox əgər bu yüz nəfərin hər birinin məqsədi var-

sa, onların öz arasında sövdələşməsi,  əməkdaşlıq etməsi və 

simvolik münasibətlər yaratması qat-qat sərfəlidir. Müvafiq 

sosial  şəraitdə müxtəliflik təhlükəsiz və sabit sivilizasiyaya 

gətirib çıxara bilər”

1

. 

Biz Azərbaycanda yeni müxalifət formalaşmasının zəru-

riliyi barədə tez-tez danışırıq. Bu cür mühakimələr üçün ta-

mamilə haqlı və real əsaslar var. Əvvəlki stereotiplərə və xu-

rafata sadiq qalan milli radikal müxalifət bir siyasi opponent 

kimi gərəksiz olmuşdur. İndiki dövrün reallıqları siyasi səh-

nədə “vəzifə naminə” düşmənçilik etməyə yox, rəqabət apar-

mağa hazır olan yeni texnokratların yaranmasını şərtləndirir. 

                                                 

1

 

Э.Тоффлер. Третья волна. М., 1999, стр. 663-664.

 

 

 

725

Sözardı 

əvəzi 

Müasir siyasi məkan milli müxalifətə xas olan avtoritarizmi 

və  tənəzzülü qəbul etmir. Müsavat Partiyası Divanı üzv-

lərindən birinin aşağıdakı sözləri milli müxalifət hərəkatında 

daxili siyasi tənəzzülün və durğunluğun  əyani nümunəsidir: 

“Müxalifət avtoritar idarəetməni ən ideal metod hesab edir”.

1

 

Məhz avtoritarizm radikal müxalifət daxilində disfunksiyaya 

səbəb olmuş və son on ildə onun yetərli siyasi struktura çev-

rilməsinə imkan verməmişdir. 

Azərbaycan demokratiya yolu ilə inkişaf etdikcə, siyasi 

məkan yeni aktorların və zamanın tələblərinə cavab verən, 

postindustrial cəmiyyətin tranzit imkanlarını üzə  çıxaran 

siyasi mədəniyyətinin olmasını tələb edir. Ümumiyyətlə, son 

illərdə Azərbaycan siyasi təsisatları və ənənələri əhəmiyyətli 

dərəcədə təkmilləşdirmişdir. 

Qərbin tanınmış mass-media bosslarından biri ilə söhbə-

tim yada düşür. O deyirdi ki, Qərbdə Azərbaycanı “demok-

ratiya məktəbinin birinci sinif şagirdi deyil, yuxarı sinif 

şagirdi hesab edirlər”. Kifayət qədər tez-tez eşitdiyimiz bu 

sözlər Azərbaycan demokratiyasının keçdiyi yolu düzgün əks 

etdirir. Finlandiyanın xarici işlər naziri Erkki Tuomioyayanın 

söylədiyi çox mənalı fikir buna əyani sübutdur: “Son altı il 

ərzində Azərbaycanda iyirmi ildəki qədər dəyişikliklər baş 

vermişdir. Mən dünyanın heç bir başqa ölkəsində belə  qısa 

müddətdə bu cür inkişaf görməmişəm”. 

Milli demokratik tranzit təkcə daxili dəyişikliklər nəticə-

sində deyil, həm də dünyada yenidən demokratikləşməyə 

doğru qlobal dönüş sayəsində mümkün olmuşdur. Sovet İtti-

faqı dağılandan sonra keçmiş sovet respublikalarında fəal 

surətdə “demokratikləşmə” prosesi başlandı. Lakin demokra-

                                                 

1

 

http://www/day.az/news/politics/65824.html

 

 

 

726 

Ramiz 

Mehdiyev 

 

Demokratiya 

yolunda: 

irs haqqında 

düşünərkən

 

tikləşmə təkcə daxili sosiallaşmanın yoxluğu problemləri ilə 

deyil, həm də siyasi mədəniyyət səviyyəsinin aşağı olması, 

siyasi  ənənələrin və  təsisatların formalaşmaması, iqtisadi 

xarakterli çətinliklər kimi problemlərlə  də üzləşirdi. Ona 

görə də bir sıra dövlətlərdə bütövlükdə cəmiyyətin deyil, əs-

lində, ayrı-ayrı sosial qrupların maraqlarını ifadə edən kvazi-

demokratik sistemlər yaranırdı. Sovet İttifaqı dağılandan son-

ra Azərbaycan demokratik cəmiyyət formalaşdırmaq və sa-

bitlik yaratmaq dilemması qarşısında qalmışdı. Dövlətin 

universal rolu onun sabitliyində  və qüvvəsindədir, davamlı 

inkişafı yalnız sabitlik və güc təmin edə bilər. F.Fukuyama 

da bu fikirdədir. O yazır: “Biz böyük güclərin bir-biri ilə mü-

naqişə apardığı dünyaya qayıtmağı arzulamasaq da, həqiqə-

tən, gücə tələbatın qeydinə qalmağa ehtiyac duyuruq. “Döv-

lətçiliyin görüntüsünün” tərəfdarı olanlar azad bazarın müda-

fiəçiləri olmasından, yaxud çoxtərəfli müqavilələr ideyasına 

sadiqliyindən asılı olmayaraq izah etməlidirlər ki, müasir 

dünyada milli dövlətlərin gücünü məhz nə əvəz edəcəkdir”

1

. 

Beləliklə, dövlət daxilində sabitlik onun gücünü təmin edir, 

bu isə son nəticədə davamlı demokratik inkişaf üçün imkan 

yaradır. Heydər  Əliyev hakimiyyətə qayıdandan sonra məhz 

bu prioritet yeni dövlətçilik qurulmasının  əsası kimi qəbul 

edilmişdir. Bütün bu illər  ərzində  məhz sabitlik milli inkişaf 

strategiyasının prioriteti olmuş və Azərbaycanın dərin islahat-

lar və dəyişikliklər yoluna qədəm qoymasına imkan vermişdir. 

Struktur dəyişiklikləri nəticəsində 2003-cü ildə milli siya-

si məkan yeni dövrə – Etimad, Fəallıq və Dinamika dövrünə 

daxil oldu. Məhz bu üç komponent Prezident İlham Əliyevin 

varislik siyasətini  şərtləndirmişdir və XXI əsrin  əvvəlində 

                                                 

1

 

Ф.Фукуяма. Сильное государство. М., 2006, стр. 199.

 

 

 

727

Sözardı 

əvəzi 

səmərəli dövlətçiliyin mahiyyətini təşkil edir. 2003-cü ilin 

oktyabr ayında İlham Əliyevə göstərilən etimad sivilizasiyalı 

siyasi strukturun təşəkkülünə və dinamik iqtisadi layihələrin 

reallaşdırılmasına yönəlmiş yeni, daha fəal addımların təməli 

oldu. Ümumən, son üç ildə ölkədə partiyalararası dialoqun 

möhkəm təməli formalaşmışdır, üçüncü sektor yeni yaran-

maqda olan vətəndaş  cəmiyyətinin mühüm tərkib hissəsinə 

çevrilməkdədir, demokratik təsisatlar və ənənələr mərhələlər 

üzrə, xaotik sıçrayışlara yol verilmədən və sosial gerçəkliyin 

reallıqları nəzərə alınmaqla təkmilləşdirilir. 

“Üçüncü demokratik dalğa” bəşəriyyətin postindustrial 

dövrünün dəyərlərinə qlobal dönüşünün yekunu olmuşdur. 

Eyni zamanda, “Üçüncü demokratik dalğa” avtoritar rejim-

dən demokratik rejimə tranzit nəticəsində vətəndaş simasının 

formalaşdığı bir sıra dövlətlərdə yeni davranış formalarının 

və təfəkkür tərzinin bərqərar olmasına kömək etmişdir. Dün-

ya məkanının tədricən demokratiləşməsi labüd olaraq, siyasi 

prosesin iştirakçılarına münasibətdə idarəetmə formasının 

şəffaflığı  və tolerantlığı ilə  fərqləndiyi dövlətlər zolağının 

yaranmasına gətirib çıxarmışdır. 1974-cü ildə Portuqaliyada 

başlanmış Şərqə “Demokratiyanın yürüşü” təkcə 1991-ci ildə 

sovet rejiminin süqutu ilə deyil, həm də demokratik tranzitin 

yeni dalğasının təsiri altında keçmiş sovet dövlətlərinin daha 

da transformasiya etməsi ilə əlamətdar oldu. 

Yeni dalğa siyasi və iqtisadi sistemə postindustrial təzyi-

qin təsiri altında baş verən “məxməri” inqilablarda özünü 

göstərirdi. E.Toffler haqlı olaraq yazırdı ki, "bu, yeni sivili-

zasiyadır, çünki o, köhnə sivilizasiyaya qarşı çıxır, bürokra-

tiyanı  rədd edəcək, milli dövlətin rolunu azaldacaq, postim-

perialist dünyanın yarımmuxtar iqtisadiyyatlarının tərəqqi-

sinə kömək edəcəkdir. O, yeni, daha sadə, səmərəli və de-

 

 

728 

Ramiz 

Mehdiyev 

 

Demokratiya 

yolunda: 

irs haqqında 

düşünərkən

 

mokratik hökumətlərin olmasını tələb edir. Bu sivilizasiyanın 

dünya haqqında özünəməxsus təsəvvürü, zaman, məkan, 

məntiq və səbəbiyyət amillərindən istifadə barədə özünəməx-

sus üsulları vardır”

1

. 

Məlum oldu ki, keçmiş sovet avtarkiyası dövlətlərinin 

yenidən transformasiyası  və dövlət idarəetmə sisteminin tək-

milləşdirilməsi labüddür. Qloballaşma təkcə iqtisadi səmtlərin 

dəyişməsi üçün deyil, həm də bir sıra dövlətlərin siyasi 

xəttinin dəyişməsi üçün zəmin yaratmış  və bu, daha trans-

parent rejimlər yaranmasında özünü göstərmişdir. Beləliklə də 

biz Serbiya, Gürcüstan, Ukrayna və  Qırğızıstanda “inqi-

labların” şahidi olduq. İnqilabi eyforiya keçmiş postsovet mə-

kanının, demək olar, bütün dövlətlərini əhatə etdi, Yaxın Şərqə 

də  gəlib çatdı. Hətta Livanda fəaliyyət göstərən “Hizbullah” 

təşkilatından olan radikal islamçılar da çadır  şəhərciklərinin 

yaradılması, hökumətlərin istefası barədə  tələblərlə dinc 

nümayişlər keçirilməsi, siyasi rəqabətin yalnız sivilizasiyalı 

vasitələrindən istifadə olunması kimi üsullar tətbiq edirdi. 

“Məxməri” inqilablar metodikası yeni minilliyin əvvəlində 

Qərbi qane etməyən hakimiyyətin qan tökulmədən dəyiş-

dirilməsi üçün uğurlu ssenari oldu. “Zərif” transformasiyalar 

zamanı istifadə edilən üsullar bir neçə dövlətdə  tətbiq 

edilmişdi və demək olar ki, onlar hər yerdə “arzu edilən nə-

ticəni” verirdi: silah işlədilmədən, qan tökulmədən rejim dev-

rilir, iqtidar özü “kreslosunu” tərk edərək qeyb olur, nəinki öl-

kənin daxili siyasi ukladını, həm də xarici siyasət xəttini də 

dəyişən yeni siyasi elita meydana çıxırdı. Beləliklə, XXI əsrin 

əvvəlində baş vermiş “məxməri” tranzitlər dünya nizamının 

yenidən formalaşdırılmasına və qlobal homogen sistem yara-

dılmasına dair qlobal geosiyasi layihənin nəticəsi olmuşdur. 

                                                 

1

 

Э. Тоффлер. Третья волна. М., 1999, стр. 34.

 

 

 

729

Sözardı 

əvəzi 

2005-ci ilin noyabr ayında keçirilmiş parlament seçkiləri 

ərəfəsində Azərbaycan da bu cür “məxməri” inqilab həddinə 

çatmışdı. Milli müxalifət də “inqilab” eyforiyasına uyaraq, 

milli reallıqlara məhəl qoymadan dövlətin inkişaf vektorunu 

dəyişməyə çalışırdı. Milli müxalifət hərəkatının sıralarında 

olanların çoxunun heç ağlına da gəlmirdi ki, “inqilabın ge-

dişini qabaqcadan söyləmək hətta  ən çox məlumatı olan 

müşahidəçilər üçün də  mənasız işdir” (M.Veber). Radikal 

müxalifətin nümayəndələri milli təhlükəsizliyi, sabitliyi, iqti-

sadi inkişafı taleyin ümidinə buraxaraq, öz iddiaları naminə 

ölkəni 1991-1993-cü illərdə gördüyümüz özbaşınalıq və 

hərc-mərclik girdabına sürükləməyə çalışırdılar. Azərbayca-

nın hələ formalaşmamış müxalifət elitası siyasi rəqabət apar-

maq metodikasının vaxtı keçmiş anlaşılmasının hüdudların-

dan kənara çıxa bilmədi və üstəlik, yeni ideyalar və ideolo-

giya multiplikasiya edə biləcək yeni siyasi qüvvə obrazını 

yaratmağı bacarmadı. Müxalifət liderlərinin sosial gerçəkliyi 

mənimsəməsi onların öz siyasi təşkilatlarının daxilində par-

tikulyarizmlə  məhdudlaşırdı. Nəticədə bu cür vəziyyət radi-

kal müxalifətin marginallaşmasına səbəb oldu və refleksləş-

dirilməmiş struktur kimi o, cəmiyyətin “ağırlıq mərkəzi”ni 

gizli  şəkildə yeni qurumlar tərəfə  dəyişəcəkdir. Bununla 

bərabər, yeni siyasi strukturların daxilindəki cəmləşmə siyasi 

rəqabət  şəraiti sənaye dövrünün siyasi rəqabət formulundan 

əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənən postindustrial dövrün çağırış-

larına cavabı nümayiş etdirəcəkdir. Təəssüf ki, müxalifətin 

keçmiş  uğursuzluqları iqtidara qarşı siyasi opponentliyin 

müasir reallıqlarına çevrilmişdir. 

“İnqilab” Qərbin müyyən qüvvələrinin cəbbəxanasında 

onu qane etməyən hökumətlərin və onların yeritdiyi siyasi 

xəttin istiqamətinin dəyişdirilməsi üçün mühüm vasitələrdən 

 

 

730 

Ramiz 

Mehdiyev 

 

Demokratiya 

yolunda: 

irs haqqında 

düşünərkən

 

biri olaraq qalmaqdadır. Səciyyəvi haldır ki, Qərb mətbuatı 

bu “inqilabları” cəmiyyəti demokratikləşdirmək cəhdləri ki-

mi qələmə verir. Postsovet respublikalarında “rəngli” inqila-

bın ideoloqlarının  əsas leytmotivlərindən biri budur ki, bu 

respublikalar “Qərb sivilizasiyasına” uyğun gəlmir, öz tə-

biətinə görə Qərb demokratiyalarının tərəfdaşları olmağa ya-

ramır. Bu məsələdə ideoloqlara haqq qazandırmalıyıq, onla-

rın geosiyasi layihəsi onun reallaşdırılması üçün şərait yara-

dılmış ölkələrdə çox vaxt “uğur qazanır”. 

“Britaniya Ensiklopediyası”nda siyasətdə inqilaba dövlə-

tin idarəedilməsinin bütün qaydasını sürətli və fundamental 

şəkildə, adətən, zorakılıqla müşayiət olunmaqla dəyişdirən 

hadisə kimi tərif verilir. Bir qayda olaraq, bu inqilabın nəti-

cəsində iqtisadi sistemdə, sosial strukturlarda və mədəni də-

yərlərdə qarşısıalınmaz dəyişikliklər baş verir. 

Professor P.Qureviç E.Tofflerin “Üçüncü dalğa” kitabı çı-

xandan əvvəl yazdığı məqalədə göstərir ki, “inqilab kütlələ-

rin həyatının maddi və mənəvi şəraitini yaxşılaşdırmağın ən 

pis üsuludur. Sözdə ən böyük dəyərlərin reallaşdırılacağı vəd 

edilir, nəticə isə, bir qayda olaraq, tamamilə başqa olur. 

Pitirim Sorokinin fikrincə, inqilablar insanları sosiallaş-

dırmır,  əksinə, onları biolojiləşdirir. Fəhlə sinfinin iqtisadi 

vəziyyətini yaxşılaşdırmaq  əvəzinə, daha da pisləşdirir. Bü-

tün  əsas azadlıqları artırmır,  əksinə azaldır... Bütün funda-

mental və həqiqətən mütərəqqi proseslər inqilabı labüd şəkil-

də müşaiyət edən nifrətin, vəhşiliyin, sərsəm mübarizənin 

nəticəsi deyil, əksinə, biliyin, həmrəyliyin, kooperasiyanın və 

sevginin nəticəsidir. 

İnqilabları kompleks səbəblər yetişdirir. Necə yaşamaq la-

zım olduğunu bilməyən, inkişaf etmək iqtidarında olmayan 

 

 

731

Sözardı 

əvəzi 

cəmiyyət tədricən islahatlara məruz qalır, gözlənilmədən par-

tlayış  mərhələsindən keçir. Hər bir sabit cəmiyyət “naşı” 

radikalizm baxımından nə dərəcədə qeyri-mükəmməl görün-

sə də, çox böyük milli təcrübənin toplanmasının nəticəsi, ən 

məqbul sosial formalar axtarmaq yolunda göstərilən saysız-

hesabsız cəhdlərin, səylərin, aparılan eksperimentlərin,  əldə 

edilənlərin yekunudur”

1

. 

İnqilabı müşayiət edən zorakılığa gəldikdə isə, bu tərif bir 

qədər köhnəlmişdir. Məsələn,  Şərqi Avropa dövlətlərində 

kommunizmin məğlub olması inqilabi prosesdir, lakin həmin 

ölkələrin  əksəriyyətində bu prosesdə kütləvi  şəkildə zorakı-

lıqdan istifadə edilməmişdir. Göründüyü kimi, müasir inqi-

lablarda qan tökülməməsi mümkündür, lakin bütün siyasi və 

sosial quruluşda sistemli dəyişikliklər aparılmadan inqilab 

ola bilməz. Çexoslovakiya, Almaniya Demokratik Respubli-

kası, Macarıstan və Polşada “məxməri” inqilablardan sonra 

baş vermiş hadisələrdə qan tökülmədi, lakin onlar inqilabi 

hadisələr idi, çünki cəmiyyətin siyasi, sosial, iqtisadi və 

mədəni həyatının bütün sistemini əsaslı şəkildə sarsıtmışdı. 

Lakin postsovet dövlətlərində, xüsusən Gürcüstanda, Uk-

raynada, Qırğızıstanda isə biz tamam başqa mənzərənin  şa-

hidi olduq. Bu dövlətlərdə baş verən hadisələr onların haki-

miyyət sistemlərinin hakim qrupun öz hakimiyyətinin varisli-

yinə  təminat yaratmaq cəhdi və  cəmiyyətin inkişafını  ləngi-

dən problemləri aradan qaldırmağı bacarmaması arasında 

olan daxili ixtilafı  həll edə bilməməsindən irəli gələn siyasi 

böhranın nəticəsi idi. Bunlarla yanaşı, unutmamalıyıq ki, 

geosiyasi amil də mühüm rol oynamışdır. Lakin bu dövlət-

lərdə “rəngli” inqilabların təşkilatçıları  təkamül yolu ilə 

                                                 

1

 

Э. Тоффлер. Третья волна. М., 1999, стр. 10-11.

 

 

 

732 

Ramiz 

Mehdiyev 

 

Demokratiya 

yolunda: 

irs haqqında 

düşünərkən

 

keçidin tərəfdarları deyildilər və sistemli dəyişiklikləri heç də 

istəmirdilər, amma inqilab etmək iddiasında idilər. Onların 

əsas məqsədi siyasi elitanı dəyişmək idi. “İnqilaba” başçılıq 

edənlər arasında  əvvəllər hakimiyyətin yüksək eşelonlarına 

daxil olan şəxslər az deyildi. Buna görə də “rəngli” inqilabın 

təşkilatçılarının sözdə  bəyan etdikləri məqsəd yox, onların 

real məqsədi qisas sayıla bilər.