Ra'nolar kenja oilasi Rosoideae

Ra'nolar kenja oilasi - Rosoideae
Buta va o't shaklidagi o'simlik . Barglari toq patsimon murakkab yonbargli. Gullari odatda aktinomorf , qo'sh gulqo'rg'onli, tugunchasi ustki yoki o'rta . Mevasi yong'oqcha , danak , ayrim hollarda etli , yong'oqcha gul o'rnida botgan holda joylashgan (itburun yoki na'matak , qulupnay, maymunjonlarning mevasiga o'xshash ) .
Itburun yoki Na'matak - (Rosa Canina)- ra'nolar turkumining hamdo'stlik mamlakatlarida 150ga yaqin turi, shu jumladan , O'rta Osiyada 39 turi ma'lum . Bularning aksariyat qismi tikanli buta , barglari toq patsimon murakkab , urug'chisi gul o'rni bilan tutash , uning ichida ko'p sonli danakchalar mavjud bo'lib , undan yolg'on meva shakllanadi. O'zbekistonda bu turkumning Rosa laxa - g'ovak na'matak Rosa fedtchenkoana - Fedgenko na'matagi , Rosa Maracandica - Samarqand na'matagi , Rosa camina - it na'matagi deb nomlangan turlari keng tarqalgan. Ular vitaminlarga boy o'simlik bo'lib , mevasi tarkibida A, B , C , D vitaminlarni ko'pligi tufayli qimmatli hisoblanadi. Ko'pgina madaniy atirgullar kelib chiqishiga ko'ra tabiiy holda tarqalgan yovvoyi na'matak bilan bog'liq .Ularning Rosa alba - oq atirgul , Rosa Chinensis - atirgul , Rosa domestica - qirq og'ayni , Rosa multiflora - guli ra'no singari turlari gulxonalarda o'stirilishidan tashqari muhim efir moylu o'simliklardan hisoblanadi. Qadim - qadim zamonlardan beri O'rta Osiyo xalq lari bu o'simliklarning toj barglaridan har xil murabbolar va nihoyatda xushbo'y ichimlik - gulob tayyorlashgan .
Rubus - Maymunjon turkumining 6 turi O'zbekistonda o't o'simliklarga boy tosh va shag'al toshli aralash tuproqli tog' yonbag'irlarida o'sadi . Ularning Rubus caesius - zangori maymunjon , Rubus idaeus - oddiy maymunjob , Rubus sanguineus - qora rangli maymunjon deb nomlangan turlari o'sadi , ularning barchasi tikanli buta shaklidagi o'simlik .
Qulupnay - Fragaria yertutning yovvoyi holda 6 ta , madaniy holda 2 ta turi uchraydi . Ularni aksariyat qismi ko'p yillik o't o'simlik . Barglarining , oxiri mo'ylovga aylangan , mevasi shirali yolg'on meva ko'pincha qizil rangli. Olmalar kenja oilasi - Maloideae.
Daraxt va buta shaklidagi o'simlik urug'chisi bitta meva bargida shakllangan , tugunchasi ostki. Mevasi shirali. O'zbekistonda uchraydigan vakillarining aksariyat qismi meva daraxtlari hisoblanadi.
Olma - (Malus) turkumining O'rta Osiya 4 turi yovvoyi holda uchraydi. Guli - soyabon gul to'plamidan tugunchasining ustunchasi tub qismida tutash, mevasida toshsimon hujayralar uchramaydi , tugunchasi 4 - 6 xonali , chetdan changlanadi . Olmaning 30 dan ortiq madaniylashtirilgan turi ma'lum. Turkumning keng tarqalgan turlaridan biri - Malus domestica - madaniy olma . Guli qizg'ish , oqish rangli , mevasi turli - tuman rang va ta'mli . Olma O'rta Osiyo va Yevropa mamlakatlarining muhim meva daraxtlaridan hisoblanadi . U qadim zamonlardan buyon O'rta Yevropada , xususan Gretsiya , Italiya , Shveytsariya , mamlakatlarida tarqalgan . Tropik mamlakatlarda olma u qadar qimmatliemas , chunki uning mevasi tez orada unsimon massaga aylanadi va bizning mamlakatlarimizdagidek totli bo'lmaydi. ¹³‐²bio‐²¹:
Madaniy olma - Malus domestica urug'lardan o'stirilgan olma odatda ota - onalardan juda farq qiladi va hosil bo'lgan meva ko'pincha kerakli xususiyatlar ega emas .

Olmaning 7500 dan ortiq navlari ma'lum . Turli xil navlari turli xil lazzatlar va foydalanish uchun jumladam , pishirish , xom iste'mol qilish va sidr ishlab chiqarish uchun yetishtiriladi.

O lm a (Malus) turkumi. Bu turkum turlari har xil balandlikdagi
daraxtlardan iborat. Barglari oddiy, bandli, butun, turlicha shaklda,
chetlari arrasitnon tishchali. To'pguli qalqonsimon. Gullari yirik, to'g'ri,
g u lq o 'rg 'o n i murakkab, gulkosacha va gultojbargchalari 5 tadan,
changchisi ko‘p 5 urug'chisi 5 ta, tugunchasi ustki, 5 uyali. Mevasi— soxta mcva. O lm alar turkumi 50 ga yaqin
turlarni birlashtiradi. 0 ‘rta Osiyoda uning 4 ta,
O'zbekistonda 3 ta turi o'sadi. Ular asosan tog'li
tum anlarda tarqalgan, ayrim joylarda katta
maydonlarda olmazorlar hosil qiladi. O'zbekistonda
tabiiy holda asosan yovvoyi olma (M. sievcrsii)
o'sadi. U juda ham polimorf tur. Shuning uchun
ham uning tabiatda barcha asosiy organlari
(mcvasi, guli, bargi, shox-shabbasi) bilan farq
qiluvchi juda ko'p xillari (formalari) bor.

Nok - (Pyrus) turkumining vakillari asosan O'rta Osiyo va Kavkaz o'lkalarida tarqalgan. Turkumning 25ga yaqin turidan O'rta Osiyoda 5 tasi yovvoyi holda uchraydi. Olmadan gulning soxta yoki dasta to'pgullarida uchrashi bilan farq qiladi. Bu turkumning muhim turlaridan madaniy nok (Pyrus domestica ) hisoblanadi. Baland bo'yli daraxt , barglari yuraksimon yoki yumaloq , uzun bandli , yaltiroq , chetlari qirqilmagan , muhim xo'jalik ahamiyatiga ega bo'lgan meva daraxt . 5000 ga yaqin madaniylashtirilgan navlari ma'lum , o'z ahamiyatiga ko'ra olmadan so'ng ikkinchi o'rinda turadi.

Do'lana - Crataegus turkumining vakillari ham daraxt o'simlik bo'lib , O'rta Osiyoda 22 turi yovvoyi holda keng tarqalgan . Bular orasida ayniqsa , sariq do'lana - (Crataegus pontica ) va qizil do'lana (Turkestanica ) keng tarqalgan . U olma , nok singari inson tomonidan sevib tanovul qilinadigan muhim o'simliklardan hisoblanadi.

Doʻlana (Crataegus L.) — raʼnodoshlar oilasiga mansub daraxt yoki buta. Bal. 6–10 m, tanasining yoʻgʻonligi 40—50 sm, sershox. 890 turi bor, shundan 10 turi Oʻzbekistonda oʻsadi, Xitoy, Ispaniya, Italiya, Jazoir, Amerika va b. mamlakatlarda ham tarqalgan. Barg cheti yirik tishli yoki patsimon boʻlingan, poyaga ketma-ket oʻrnashgan. Guli mayda, toʻpgulga yigʻilgan. Mevasi 1—5 danakli. D.ning manzarali oʻsimlik sifatida oʻstiriladigan, shuningdek, boʻrikoʻz D., sariq D., qizil D. degan turlari bor. D. yovvoyi holda Oʻzbekistonning togʻli tumanlarida, dengiz sathidan 1000–1500 m balandlikda, koʻpincha, yakka holda usadi, baʼzan kichik D. zorlar ham uchraydi. Baʼzi turlarining mevasi yirik, koʻp isteʼmol qilinadi. Sariq D. guli nektar (gulshira)ga boy. D. may—iyunda gullaydi, sent. oxirlarida pishadi, 25—30 yoshli daraxti 70–80 kg hosil beradi. Mevasi tarkibida 11,5—15,9% qand, 8% yogʻ, 0,67—0,88% olma kislota bor. Xalq tabobatida ishtaha ochuvchi, ichni qotiruvchi dori sifatida qoʻllaniladi. D. bargi, poʻstlogʻi va ildizi qaynatmasi bilan matolarni sariq va qoʻngʻir rangga boʻyash mumkin. D. olma, nok, behi uchun yaxshi payvandtag boʻladi. Urugʻi, ildizi, ildiz bachkisi va ildiz poyasidan, parhish yoʻli bilan ham koʻpaytiriladi.

Olxo'ridoshlar kenja oilasi - Prunoideae.
Olxo'ridoshlar kenja oilasi vakillarining aksariyat qismi daraxt va buta shaklidagi o'simlik. Ularning bargi butun , yonbarglari to'kiladigan . Gul o'rni botiq bakal shaklida , tuguncha bilan tutashmagan . Urug'chisi bitta meva bargidam tashkil topgan , tugunchasi gul bo'laklarining o'rta qismida joylashgan . Mevasi danakli . Gul formulasi Ca5Co5A∞G1 .Olxo'ri ham muhim meva o'simliklaridan hisoblanadi. Kenja sinfining O'zbekistonda keng tarqalgan turkumlari Olxo'ri - Prunus , gilos (Cerasus) , bodom ( Amygdalus) ,shaftoli (Persica ) ,o'rik (Armeniaca ) hisoblanadi.
Olxo'rilar - (Prunus) turkumiga O'zbekistonda madaniy olxo'ri ( P . domestica) tog' olchasi ( P. divaricata ), qizil sulton (p . insitida ) qabilalar kiradi. Bular orasida olxo'ri (P domestica ) muhim meva o'simligi hisoblanadi. Uni ajdodlarimiz ( bundan 4000 yil ilgari ) olxo'rilarning bir nechta yovvoyi turlarini chatishtirish yo'li bilan hozirgi madaniy holatiga keltirishga muvaffaq bo'lganlar. Hozirgi kunda uning 200dan ortiq navi ma'lum . Gilos (Cerasus avium ) , olcha ( Cerasus vulgaris ), chiya ( Cerasus Tianschanica ) kabilar shular jumlasidan . Bu turkumning barcha turlari ham aholi tomonidan sevib iste’mol qilinadi.

Bodom (Amygdalus) turkumi . Bu turkum ga

kiruvchi turlar buta va daraxtlardan iborat. Barglari
asosan nashtarsimon, qisqa bandli, kctma-kct o'rnashgan. To'pguli
qalqonsimon, gullaripushti yoki och pushti, barg chiqarmasdan oldin
ochiladi. G ulqo'rg'oni murakkab, gulkosacha va gultojibarglari 5 tadan,
changchilari ko'p, urug'chisi bitta. Mevasi quruq yong'oqmcva. Turkum
40 turni o'z ichiga oladi. Ular O'rtaycr dcngizi atroflarida, Osiyoda
keng tarqalgan. O 'rta Osiyoda 9 ta, O 'zbekistonda 5 ta turi o'sadi.
Oddiy bodom (A. com m unis) — bo'yi 4 —6 m ga yctadigan kcng
shox-shabbali tikansiz daraxt. Gul tuzilishi, mcvasi va vegetativ
organlarining tavsifi turkumga bcrilgan tavsifga juda o'xshaydi.
O'zbekistonning tog'li tumanlaridagi sug'oriladigan yerlarda ekiladi.
Tabiiy holda G'arbiy Tiyonshanda (Toshkcnt viloyati) o'sadi. Tabiatda
achchiq mag'izli tuplari ham uchrab turadi. Bodomning mag'zi
shifobaxsh xususiyatga cga.
Bodomcha (A. spinosissima) turkumning boshqa turlaridan bo'yining
pastligi (l,5-2m ), shox-shabbasining scrtikanligi, po'stlog'ining oqish
kulrang bo'lishi va o'ta qurg'oq yerlarda, hatto toshlarning yoriqlarida
o'sishi bilan farq qiladi. Undan quruq tog' yonbag'irlarini daraxtzor
qilish va bodom, shaftolilar uchun payvantag sifatida foydalanish
mumkin. Bu oilacha kamxastak (Ccrasus mahaleb), tog'olcha (Prunus
sogdiana) ga o'xshash foydali turlarga boy turkumni o'z ichiga oladi.
Xulosa qilib aytganda, ra’nodoshlar oilasi foydali turlarga boyligi
bilan xalq xo'jaligida salmoqli o'rinni cgallaydi. O'rik (zardoli ) - Agsheniaca aksariyat qismi daraxt o'simlik . Uning 8 turi ( Xrjanovskiy 1982 ) fanda ma'lum . O'rik xalqimizning xushxo'r memevasidan biri . Mevasi etli , shirin , ayrim navlarining quritilgan mevasi etida 50 - 70 % ga qadar shakar , turli - tuman vitaminlar bor .Urug'ining tarkibida 25 % ga qadar oqsil , 50 % ga qadar yog' saqlaydi . Qimmatbaho oziq - ovqatlar va yog' beradigan texnik o'simlik hisoblanadi. O'rikning mag'zi (urug'i) ham xushxo'r bo'lib , qandolatchilikda qo'llaniladi. Урикнинг ёввойи турлари Урта Осиё (Тянь-Шань) Хи­
той, Кавказ ва Шимолий Америкада учрайди.
Шафтоли (Pérsica vulgaris) у кадар катта булмаган
дарахт. Урикдан баргининг чузик наштарсимон булиши,
гулининг баргига нисбатан эрта очилиши ва мевасининг
тузилиши билан фарк килади. Бу усимлик хам киммат-
ли озика булиб, мевасининг таркибида 15 % га кадар ша­
кар, хар хил витаминлар, урурининг таркибида 58% га
кадар éF бор. Узбекистонда 10 дан ортик нави мавжуд.
Шафтоли марзидан табобатчиликда кенг фойдаланилади.
Oʼsimliklarning keng areallarda, har xil geografik mintaqaviy kengliklarda, har xil iqlimiy sharoitlarga moslashuvi bu moslashuvning anatomo-morfologik jihatlarini oʼrganish boʼyicha dunyo biolog-botanik olimlari chuqur ilmiy izlanishlar olib borishgan. Izlanishlarning tarixi juda uzoq. Mikroskopning tadqiq qilinishi biologiya olamida juda katta tadqiqotlar oʼtkazishning boshlanishiga muhim turtki boʼldi. Oʼsimliklar morfogenezini filo-ontogenez

nisbatida oʼrganish juda koʼp turlarning kelib chiqishi, oʼzgaruvchanligi, yangi turlarning paydo boʼlishiga asos boʼlishi haqida ilmiy izlanishlar, diskussiyalar, qarama-qarshi nazariyalar yuzaga keldi. Bizning ilmiy tadqiqotimiz maqsadi va vazifalaridan kelib chiqqan holda, keyingi 20 yil mobaynida qilingan ilmiy tekshiruvlarning adabiy taxlilini oʼtkazdik, ayrim hollarda XX asr 50- yillaridan boshlab oʼtkazilgan ilmiy tadqiqotlarni oʼrganib chiqishga toʼgʼri keldi. Rosaceaea oilasiga mansub Spireae L., Rosa L., Malus Mill. turkumlari turlarining tarqalishi, oʼsimliklarning geografik, ekologik, iqlimiy oʼzgaruvchan sharoitlarda yashash shakli, tashqi muhit omillariga bogʼliq holda anatomo-morfologik oʼzgarishlarini aks ettiruvchi ilmiy adabiyotlarni imkoniyatimiz darajasida koʼrib chiqdik. Yuqoridagilardan koʼrinib turibdiki, oʼrganilayotgan Rosaseaea turkumi turlari aʼzolarining anatomo-morfologik tuzilishining tashqi muhit omillariga adaptatsiyasi nuqtai nazaridan oʼrganishda hozirgi kunga qadar mutaxassislar oʼrtasida aniq bir toʼxtamga kelinmagan.