Rashid zohid

Lutfiy, Atoyi, Sakkokiy devonlari qo‘lyozmalari. Navoiygacha bo‘lgan turkiy adabiyotning rivojida Lutfiy, Atoiy, Sakkokiy kabi adib shoirlarning xizmati katta. Navoiy “Majolisun nafois” tazkirasida Mavlona Lutfiyni shunday tilga oladi: “Mavlono Lutfiy (alayhirrahma) o‘z zamonining malikul kalomi erdi, forsiy va turkiyda naziri yo‘q erdi, ammo turkiyda, shuhrati ko‘prak erdi va turkcha devoni ham mashhurdur... Va Mavlononing «Zafarnoma» tarjimasida o‘n ming baytdin ortuqroq masnaviysi bor, bayozg‘a yozmag‘on uchun, shuxrat tutmadi va lekin forsiyda qasidago‘y ustodlardin ko‘pining mushkul she’rlarig‘a javob aytibdur va yaxshi aytibdur. To‘qson to‘qquz yashadi...”³⁷
Lutfiyning devoni va “Gul va navro‘z” dostoni XX asr boshlarigacha qayta-qayta ko‘chirilgan, ko‘plab majmua va bayozlarga kiritilgan.
Adabiyotshunos olim E.Ahmadxo‘jaev o‘zi tuzgan “Lutfiy asarlari qo‘lyozmalari katalogi”da shoir devonining turli qo‘lyozma fondlarida saqlanayotgan 33 ta nusxasi haqida ma’lumot bergan (Ahmadxo‘jaev 1987). SHoir devonining qo‘lyozmalari O‘zR FA SHI fondida, Tojikiston FA qo‘lyozmalar fondida, Rossiya FA Sankt-Peterburg SHarq qo‘lyozmalari instituti fondida, Parij Milliy kutubxonasida, Londondagi Britaniya muzeyida, Turkiyaning Istanbul universiteti hamda Bursa shahar muzeyi kutubxonasida, Germaniyaning Gota shahri, Tehrondagi Sipohsolar qo‘lyozmalar fondida hamda sharqshunos olimlarning shaxsiy kolleksiyalarida saqlanmoqda. Lutfiy devonining qo‘lyozmalari XV-XVII asrlarda Hirot madaniy muhitida, XVIII asrdan XX asr boshlarigacha oid qo‘lyozmalar esa O‘rta Osiyoda, xususan, Xorazm, Qo‘qon, Farg‘ona va Jizzax madaniy muhitlarida ko‘chirilgan. SHoir devonining bu qadar keng hududda tarqalgani turkiy adabiyot tarixida uning she’riyatiga qiziqish kuchli bo‘lganidan dalolatdir.
Alisher Navoiy “Majolisun nafois” va “Muhokamatul lug‘atayn” asarlarida, YUsuf Amiriy “O‘q va yoy” munozarasida Atoyi nomini tilga olgan. Jumladan: “Mavlono Atoiy Balxda bo‘lur erdi. Ismoil ota farzandlaridindur, darveshvash va xushxulq, munbasit kishi erdi. Turkigo‘y erdi. O‘z zamonida she’ri atrok orasida ko‘p shuhrat tutti. Bu matla’ aningdurkim:
Ul sanamkim, suv yaqosinda paridek o‘lturur,
G‘oyati nozuklugindin suv bila yutsa bo‘lur.
Qofiyasida aybg‘inasi bor. Ammo Mavlono ko‘p turkona aytur erdi. Qofiya ehtiyotig‘a muqayyad emas erdi. Qabri Balx navohisidadur”.³⁸
Adabiyotshunos olim Sayfiddin Sayfulloh aytishicha, Faxriddin Aliy Safiy “Rashahot” asarida Ismoil otaning Sayram va Toshkent orasidagi Xuziyon degan joyda yashagani, Ahmad YAssaviy maktabi davomchilaridan bo‘lgan Sayyid otaning katta xalifalaridan ekanini yozgan.³⁹ Navoiy “Nasoyimul muhabbat”da Ismoil ota Xoja Ahmad YAssaviyning inisi Ibrohim otaning o‘g‘li bo‘lib, muridi ko‘p va yuz yoshga yaqin umr ko‘rgan kishi ekani haqida xabar beradi. Rus sharqshunos olimi A.N.Samoylovich (1880-1938) manbalarga tayanib, Ismoil ota Sayyid otaning, Sayyid ota hijriy 655, milodiy 1258 yillarda vafot etgan Zangi otaning muridi va vorisi ekanini va shunga ko‘ra, Ismoil ota XIV asrda yashagan deb xulosa chiqaradi.⁴⁰
Bu ma’lumotlarga tayanib, adabiyotshunos olim Sayfiddin Sayfulloh 2008 yil “Fan” nashriyotida chop etilgan Atoyi devonining yangi nashri so‘zboshisida shunday xulosasini bayon etgan: “Demak, Atoyi naslu nasab jihatidan bir-ikki avlod orqali Xoja Ahmad YAssaviyga yaqin turgan va mashhur shayxlar – otalar avlodidan bo‘lgani uchun ham o‘ziga Atoyi taxallusini tanlagan. Devonning birinchi va oxirgi sahifalarida “SHayxzoda Atoyi” degan so‘zlarning kelishi ham buning tasdig‘idir”.⁴¹
1927 yilda A.N. Samoylovich Atoyi devonining topilishi bilan bog‘liq tarixni shunday hikoya qiladi: “Osiyo muzeyida vaqtinchalik saqlangan qo‘lyozmalar orasida qirralari charmdan ishlangan maxsus yopqichli, karton g‘ilofga solingan bir devon topildi. YOpqichda: “ديوان شيخ زاده” deb yozilgan eski yorliq, g‘ilofning karton qismida shunday yozuvlar bor: “V’ znak’ pamyati podarena Fatx Ali Xanom’ Beglyar Begi Tabrezskim sego 1818 goda iyunya 12 dnya Knyazyu Vasiliyu Bebutovu” (tarjimasi: “Tabrizlik beglarbegi Fath Alixondan 1818 yil iyunning 12-kunida knyaz Vasiliy Bebutovga esdalik uchun sovg‘a qilindi”).
Devon bugungi kunda Sankt-Peterburgdagi SHarqshunoslik institutining SHarq qo‘lyozmalari bo‘limida 22V-2456 raqami bilan saqlanadi.