Rashid zohid

O‘zbek matnshunosligining fundamental masalasi. Ko‘pincha oyat va hadislarning joriy imlodagi ifodasida, hatto ularning tarjimalarida shunday jiddiy xatolar ko‘zga tashlanadi. Avvalo, Qur’ondan keltirilayotgan iqtibos mutaxassis nazaridan o‘tishi kerak. Qolaversa, oyatlarni kirill harfida yoki originaldan boshqa harfda ifodalash shu paytgacha yaxshi natija bermagan. Shuning uchun ilmiy nashrlarda Qur’on oyatlarining asliy imlodagi shaklini, so‘ngra tarjimasini, ommaviy nashrlarda esa faqat tarjimaning o‘zini bergan ma’qul. Mumtoz adabiy manbalarda ko‘p uchraydigan arabiy matnni o‘zbek tiliga o‘girayotgan tarjimon, avvalo har ikkala til qonuniyatlardan xabardor bo‘lishi talab etiladi. Jumladagi har bir so‘zning lug‘aviy ma’nosini bilish matn mazmuni hali to‘la anglandi, degani emas. Asar va uning muallifi haqida butun tasavvur hosil bo‘lmaguncha tarjimaning to‘g‘riligi ishtibohli bo‘ladi. Shuning uchun ham bir satr, jumla, xat boshini o‘qib chiqish bilan kifoyalanmasdan, bir nechta jumla, balki butun boshli bo‘limni o‘qib, tushungandan so‘nggina tarjimaga urinish ishonchliroq yo‘ldir. Chunki matn ruhi qismda emas, butunda aks etadi. Matn ruhi anglansa, so‘zlarni o‘rni-o‘rniga qo‘yish osonlashadi. Aks holda, mazmun talab qilgan so‘zning boshqa muqobili tanlanib, ma’no xiralashadi.
Bu vaziyatda boshqa og‘riqli nuqta ham bor. Tarjimon arabiy matnni butun nozikliklari bilan tushunib, his qilib, mazmunni ona tilida u darajada bera olmasa-chi?! Tabiiyki, bu holatda, o‘z tili tarixi, tabiatini bilmaslik, his qilmaslik YAratuvchi tomonidan har bir millatga berilgan ona tilini kamsitishga hujjat bo‘lolmaydi, albatta. SHunday ekan, ayb tarjima qilinayotgan tilda emas, tarjimonda! Tarjimon ona tilining nozikliklarini tarjima qilayotgan ajnabiy tildan kam his qilmasligi kerak. SHundagina o‘zi tarjima qilayotgan matnning muallifi va tarjimaga muhtoj o‘quvchilarning haqqini ado qilgan bo‘ladi. Misol uchun, fikrini oliy maqomda, fasohat va balog‘at bilan, “javomi’ul kalim” uslubida arab tilida izhor qilayotgan donishmand ayni fikrni o‘zbek tilida nima uchun no‘noq ifodalashi kerak?! Yo‘q, bu xato na donishmandning, na o‘zbek tilining, balki tarjimonning chekiga tushadi.
Matn tabiatidan uzoqlashish bilan bog‘liq bunday xatolarni ommaviy nashrlarning aksariyatida uchratish mumkin. So‘fi Olloyorning “Sabotul ojizin” asari matni tabdilida ham ko‘plab noaniqliklarni kuzatish mumkin. Bunga dalil sifatida “Sabotul ojizin”ning “Mehnat”⁹¹ nashriyotida chop etilgan matnidan bitta misol keltiramiz:
Riyozat bandig‘a berkit oyog‘in,
Ko‘tarma boshidin taqvo tuyog‘in.
Taqvo tushunchasi o‘zining asos e’tibori bilan yuksak maqomni ifodalaydi. Bu maqomni topgan inson qadriyati shu qadar ko‘tariladiki, oyog‘i zamindan uzilmasdan, nazari samolarga etadi, erda turib, Haqqa bog‘lanadi. Shuning uchun ham Qur’oni karimning avvalgi suralari, avvalgi oyatlaridanoq taqvo haqida so‘z boradi, bu ulug‘ Kitobning faqat taqvo egalarini to‘g‘ri yo‘lga boshlashi eslatiladi. Tabiiyki, taqvo tushunchasi zamiridagi bu oliy mazmun mumtoz matnlarda butun badiiyati bilan baland pardalarda vasf etilgan. Nahotki, bu oliy mazmunni hayotining dasturiga aylantirgan, umrini shu e’tiqodda kechirgan So‘fi Olloyordek shaxs taqvoni hayvonga o‘xshatsa, uni tuyoqli qilib tasvirlasa?! Bu na e’tiqodga, na badiiyat qonuniga to‘g‘ri keladi? Demak, bu erda yo matnni ko‘chirgan kotiblardan yoki nashrga tayyorlovchilardan xato o‘tgan. “Mehnat” nashriyoti chop etgan nashrga asos bo‘lgan matnni tekshirib, shunga amin bo‘ldikki, adashish kotibdan emas, nashrga tayyorlovchilardan sodir bo‘lgan. Bu o‘rinda ham ayrim so‘zlarning shaklan o‘xshab qolish hodisasi nashrga tayyorlovchilarni chalg‘itganini kuzatish mumkin. Arabiy imlodagi تياغين so‘zidagi ت (t) harfidan so‘nggi qisqa unli “a” emas, “u” qilib o‘qilgan. Natijada xunuk xato yuz bergan. Aslida “taqvo tayog‘i” deb o‘qilishi kerak edi. SHunda misradan misraga uzluksiz kuchayib borgan mazmun uyg‘unligi to‘la saqlanadi va badiiy mantiqqa rioya qilingan bo‘ladi.
Arab alifbosidagi matnlarni, xususan, mumtoz adabiy matnlarni joriy imloga o‘girish har tomonlama bilim va hamisha hushyorlik talab qiladigan o‘ta mas’uliyatli ish. Bu mehnat qanchalik sermashaqqat bo‘lmasin, bir so‘z ustida soatlab zahmat chekayotgan matnshunosga kichik bir xato qilishga ham imtiyoz bermaydi. Chunki biz kichik deb e’tiborga olmayotgan xato tufayli butun bir matn ma’nosiga xalal etadi, muallif haqqiga, tarixiy omonatga xiyonat sodir bo‘ladi.
O‘zbek matnshunosligi doirasidagi qizg‘in bahslar bugun mumtoz adabiyot namunalarining joriy imloga tabdilidagi xatolarga bag‘ishlanishi tabiiy hol. Negaki, shu kungacha tabdil qilingan asarlarning birortasi (hatto ularning ilmiy-tanqidiy matni ham) har tomonlama, to‘la va qayta jiddiy matnshunoslik tekshiruvidan o‘tmagan. Aslida, o‘zbek matnshunosligining nazariy asoslari mana shu jarayonning ichida shakllanadi. Muayyan asar tabdili matn tarixining davomidir. Matn tarixining zamonlararo o‘zgarish darajasi qanchalik aniqlashsa, tabdil variantining aslga muvofiqlik darajasi shunchalik yuqori bo‘ladi. Demak, mumtoz adabiy merosimiz namunalarining joriy imloga tabdilini tanqidiy o‘rganish o‘zbek matnshunoslikning fundamental masalasidir.