Ravhan hamdamovich ayupov raqamli iqtisodiyot va elektron tijoratda yangi texnologiyalar o’quv qo’llanma

Unit tashkilotining izlanishlariga ko’ra, Big Data (Katta ma’lumotlar) 
texnologiyasining ko’pchilik sohalarga tadbiq qilinishi ijobiy natijalarga olib 
kelgan. Big Data ning iqtisodiyotda ishlatilishiga yaqqol misollardan biri – 
bashoratlash deyish mumkin. Masalan, Spaceknow kompaniyasi neftga bo’lgan 
narxni aniqlash uchun kosmosdan olingan suratlarni qayta ishlashni amalga 
oshiradi. Bunda ishlatiladigan algoritmlar soyaning ko’rinishi o’zgarishiga qarab, 
ombordagi neft miqdorini aniqlaydilar va shu ma’lumotlar asosida jahondagi eng 
katta neft omborlarining to’ldirilish daragasini aniqlashga imkon topadilar.
Iqtisodiy jarayonlarning joriy xolatlarini baholashda ham Big Data (Katta 
ma’lumotlar) dan foydalanish imkoniyatlari juda ham katta. Oddiy statistika esa 
bunday xolatlarda unchalik anoiq ma’lumot olishga imkon bermaydi va baholash 
jarayoni ko’pincha musbat tomon o’zgargan xolda ko’rinadi. Mamlakatning 
iqtisodiy faolligini doimiy almashtirilib turiluvchi rasmlar bazasidan foydalangan 

---

353 
xolda aniqlash dasturidan foydalanib, Spaceknow kompaniyasi Xitoyning olti 
ming asosiy korxonasini ajratishga muvaffaq bo’ldi. Bunda mamlakat faoliyatining 
barcha ko’rsatgichlari tahlil qilingan, shu jumladan, qurilish jarayoni faolligi, 
avtoturargohlardagi avtomobillar soni, tutun chiqarish darajasi va boshqalar. Bu 
ma’lumotlar yordamida olingan natijalar (2016 yil mart) rasmiy ma’lumotlardan 
deyarli farq qilmagan. Big Data (Katta ma’lumotlar) texnologiyasi zamonaviy 
logistikada ham sezilarli iqtisodiy foyda berishi aniqlangan. Masalan, oneFactor 
nomli Rossiya kompaniyasi local va transmilliy yuk tashuvchilarga samarador 
bo’lmagan marshrutlarni aniqlash va ularni optimallashtirishga imkon beradigan
geomaslahat beruvchi servis ishlab chiqdi. Mobil tarmoq ma’lumotlaridan 
foydalangan holda kompaniya mutaxassislari har bir posilka uchun borish 
nuqtasini katta aniqlikda topishga yordam beradi. CEO Google mutaxassisi Erik 
Shmidthning fikriga ko’ra, Big Data (Katta ma’lumotlar) texnologiyasining eng 
asosiy qo’llanilish yo’nalishi sug’urta faoliyati hisoblanadi. Sug’urta hizmatlarini 
taklif qiluvchi kompaniyalar turli insonlar haqidagi ma’lumotlarni yig’adilar va bu 
ma’lumotlar asosida shaxsiy sug’rta rejalarini ishlab chiqadilar. Big Data (Katta 
ma’lumotlar) texnologiyasining turli sohalardagi kompaniyalarda ishlatilish 
miqyosi quyida aks ettirilgan: 
 Telekommunikatsiya kompaniyalari; 
 Injiniring tashkilotlari va konstruktorlik byurolari; 
 Ijtimoiy saytlar; 
 Robo-konsulting kompaniyalari; 
 Mobil hizmat ko’rsatish kompaniyalari; 
 Digital analitics kompaniyalari; 
 Birjalar va moliyaviy tashkilotlar; 
 Kriptotexnologik kompaniyalar; 
 Gigital Analitics kompaniyalari; 
 Logistika kompaniyalari; 
 Biznes va hizmat ko’rsatish korxonalari; 
 Ta’lim tashkilotlari; 

---

354 
 Kraudfunding va kraudsorsing kompaniyalari. 
Yuqorida qayd etilganlardan tashqari, Big Data (Katta ma’lumotlar) 
texnologiyasi bir qator iqtisodiy jarayonlarning ko’rsatgichlarini baholash 
jarayonini tubdan o’zgartirib yuborish imkoniyatiga ega bo’lgan bir uskunadir 
desak ham aslo yanglishmaymiz. Shuning uchun ham Big Data (Katta 
ma’lumotlar) texnologiyasi raqobatning kuchayishiga hamda ishlab chiqarish 
hajmi ortishiga hozirning o’zidayoq katta ta’sir ko’rsatayapti. Bu texnologiyaning 
moliyaviy yo’nalishlarda qo’llanilishi bo’yicha quyidagi ilovaga murojaat 
qilishingiz mumkin.
Agarda masala mamlakatning yoki korxonaning hayoti va mamoti haqida 
ketsa, bu sohadagi raqamli transformatsiya juda tez amalga oshishi mumkin. Bu 
masala bo’yicha KROK kompaniyasining eksperti Sergey Zinkevich quyidagi bir 
misolni keltiradi: Bir kompaniya, arzoniga uchib, hech kimga yaxshi ma’lum 
bo’lmagan firmadan jixozlar sotib oladi, ammo buni hujjatlashtirib qo’ymaydi. Ikki 
yarim yildan so’ng, firma bankrot bo’lgan va kompaniya o’z kerakli jihozlaridan 
tez orada ajralishi aniq bo’lib qolgan. Chunki jihozlar bankrot bo’lgan firmaga 
tegishli edi-da. Shuning uchun ham juma kunidan boshlab, dushanbagacha 
kompaniyaning bacha ishlarini bishqa tizimga ko’chirich va dushanbadan yangi 
tizimda ishni boshlash ular uchun hayotiy muhim bir masala bo’lib qolgan. Bunday 
sharoitda eng to’g’ri yechim kompaniyaning barcha ishlarni bulutli (Cloud) 
texnologiyalar asosida tashkil qilish edi. Bu ishga ulgurilsa, kompaniya yashashni 
davom ettirar, aks xolda kompaniya bankrot bo’lar edi. Ya’ni, hayot va mamot 
nasalasi ular oldida ko’ndalang turar edi. KROK kompaniyasi bu muammoni hal 
qila oldi va natijada u o’z biznes-jarayonlarining davomiyligini ta’minladi hamda 
yangi servis modelga o’tdi.